As lavandeiras

Na actualidade a tan habitual faena do lavado da roupa está tan mecanizada que apenas lle rouba tempo ás nosas amas de casa. Pero retrocedamos cincuenta anos e volvamos a rebobinar unhas escenas para mostrar cómo se facía esta faena nunha remota aldea da Galicia rural.

Tódolos días, ás cinco da tarde, saía da escola, trocaba de oficio e pasaba a visitar aos enfermos. A maior parte deles non ían ao medico se eu non consideraba grave a enfermidade e controlaba sempre o proceso dela. Ao mesmo tempo poñía inxeccións, xeralmente antibióticos que eu mesmo receitaba cando o diagnóstico era moi claro. Por este motivo teño entrado en tódalas casas e a tódalas horas.

Esta facilidade de entrar nas casas foime moi útil para coñecer o modo de vida destas xentes. Xeralmente a cociña-lareira estaba no baixo, coa mesma porta de entrada para as cortes. No sobrado só había unha peza onde durmía toda a familia; non había divisións. Por suposto que o sobrado era tamén paso obrigado do fume da lareira.

Tódalas casas estaban feitas de pedra miúda sen argamasa e no inverno a neve metíase polos buratos das paredes e facía montonciños no chan e nalgunhas poñían paraugas ou farrapeiros. Ningunha casa dispuña de aseos. Polo día, todo o monte facía de aseo . Pola noite a cousa era máis sinxela, levantaban unha tapiña no piso e, postos de cócoras, deixaban caer na corte o que lles sobraba e estorbaba no corpo.

Outra cousa que me chamou a atención era o cheiro inconfundible de roupa sucia e suada. Nestas aldeas de montaña só facían dúas lavadoiras de roupa ao ano: unha en setembro e outra en maio; nas dúas primaveras como dicían eles. O motivo é ben sinxelo, no inverno non era posible lavar polas augas conxeladas e no verán o traballo é tanto que non tiñan tempo para esta tarefa. Escollían estes dous meses que coinciden antes do inverno e antes do verán. Ese cheiro de roupa sucia nas casas fíxoseme tan habitual que podía localizar o lugar onde a gardaban . Habendo tanta roupa amontoada era necesario que dispuxeran de abundantes mudas. Alí a riqueza dunha casa medíase, ademais das terras e do gando; polas mudas ou brancura de que dispuñan Era frecuente que unha moza levara como dote ata quince mudas no seu equipo de voda

Tiven ocasión de presenciar unha faena de lavado. Facíase colectivamente no río. Como non usaban nin coñecían xabón, dispoñían dunhas herbas que había na beira do río. Despois de queimalas aproveitaban a borralla para a bogada. Era admirable ver trinta ou corenta mulleres lavar na roupa, facendo bogada tras bogada e poñéndoa a clarexar, que boa falta lle facía. E así ata outra primavera.

A pizarra

A todo aquel que lea estas páxinas vaille parecer esaxerado que especifique con tanto detalle un obxecto que era de uso cotián na escola, pero detrás deste tema xorden unha serie de anécdotas que lle van agradar ao lector.

Este instrumento básico para as prácticas de escritura lévanos na lembranza a aquel instrumento da Roma clásica, a tábula, taboíña de madeira que se metía en cera derretida e que ao arrefriarse  quedaba cunha capa moi fina na que se podía escribir mediante o stilo.

Tamén queremos aclarar que esta información vai máis ben dirixida especialmente ás dúas últimas xeracións de estudantes que só coñecen como instrumentos de escritura o bolígrafo, o lapis e cadernos, cando non as teclas do ordenador ou as do seu móbil. Para eles vai pois tan polo miúdo este tema.

Os primeiros pasos para a aprendizaxe da escritura dábanse na pizarra. Era unha prancha do mineral chamado xisto de superficie lisa, cor negro, duns cinco milímetros de gordo enmarcada con catro barras de madeira.

Presentábase no mercado en varios tamaños; o maior equivalía ao tamaño dun folio. Completaba o equipo o pizarrillo, unha barra do mesmo material duns doce centímetros de longo. O  pizarrillo deixaba un sinal na pizarra máis claro que o fondo da mesma.

Tiña a vantaxe de que era “regravable” coma agora se di dos CDs e que polo tanto non se esgotaba.

Esta técnica de escribir e borrar recorda á que se practicaba nas antigas escolas romanas. Escribíase co stilo; borrábase cunha espátula pero: co tempo a táboa perdía cera. Metíase de novo en cera derretida e novo caderno.

Como xa dixemos, na pizarra escribíase copiado, ditado, facíanse contas e debuxos. Para borrar o escrito había varios métodos. Detallemos: os máis curiosos. Especialmente as nenas tiñan uns trapiños a modo de esponxa atado na pizarra co que borraban. Pero a maioría usaba a palma da man e se isto non bastaba, unhas salpicaduras de cuspe facilitaban a faena. Pero permítaseme expoñer o sistema máis eficaz e máis rápido: unhas lambetadas, pasadas oportunamente sobre o escrito, deixaban a pizarra limpa e brillante coma unha patena. Teño que confesar que nas miñas experiencias coma escolante aínda recordo este sistema de borrado cando o mestre non miraba para nós. Recordo o sabor áspero do po da pizarra, que se quedaba pegado á lingua ou tamén ver a do compañeiro tinguida  da cor azul deste material.

Pero sigamos co uso da pizarra e do pizarrillo. Este era fráxil ;ao menor golpe  rompía. Non era problema; cos anacos que quedaban seguían escribindo. Pero ás veces eran tan pequenos que apenas cabían entre os dedos. Imaxinen vostedes o esforzo e a tortura que representaba esta faena en rapaciños que podían ter cando menos seis anos.Tamén a pizarra era fráxil e rompía en anacos; pero non importaba.  Cada un deles seguía a ser instrumento de traballo.

Coñecemento das xentes

Durante corenta anos estiven integrado no mundo do ensino e dediquei a el todos os meus esforzos en xornadas de traballo que, durante moitos anos, eran de nove horas diarias.

Ademais das horas de escola e das dedicadas á familia aínda me quedaba moito tempo para o trato social coas xentes das zonas rurais. Gustábame moito falar con elas, escoitar as súas penas, os seus contos, as súas historias reais ou imaxinarias –as súas batalliñas.

Delas aprendín a ser reflexivo, a darlle valor real ó tempo, a ser humilde poñéndome ó seu nivel cultural e non caer no vicio de falar maxistralmente. Tamén aprendín deles a usar o  escaso vocabulario que manexan estas xentes para darlle sentido completo ás frases.

Admirábame que, cos poucos medios de vida e as escasas comodidades, vivían, eran felices, criaban familias e a especie humana perpetuábase coma en tódalas partes.

De todo isto quero deixar constancia nestes relatos tendo en conta que asumo a actitude dun mestre de aldea que, como simple espectador, vai narrando o seu entorno humano tal como o ve.

Tomo a posición dun mestre que, como traballador do ensino, ten ó seu cargo un grupo de nenos que están aprendendo un oficio, o oficio da vida, oficio que reporta o coñecemento de certas técnicas de cálculo matemático e o dominio oral e escrito da linguaxe como medio de expresión. E como complemento destas técnicas unha adquisición de coñecementos culturais necesarios para integrarse no mundo actual.

Neste relato son o protagonista, o que imparte coñecementos dentro dunha colectividade: a escola. Pero son un simple espectador da vida social do pobo onde vivo. E como simple espectador recollo as súas alegrías, penas, desexos, fracasos. Dou conta das súas anécdotas, das súas historias, pero dándolles un matiz crítico, axeitado ou non.

Despois de moitos anos de deixar o ensino por xubilación, é para min moi doado escribir este relato pois vense como feitos pasados todas estas historias reais ou imaxinarias sen ningunha actitude de noxo, rancor, ledicia, aínda que quede un repouso de melancolía que sempre sae a flote cando se recordan feitos pasados. Cando releo estas cuartillas unha profunda tristeza  invádeme e as bágoas esbarran  quentes, salgadas, ata os meus beizos.

Posiblemente a xubilación sexa considerada por moitos  como final dunha vida. Penso que iso pasa porque non souberon prepararse para esta etapa. Etimoloxicamente, xubilación quere dicir xúbilo, ledicia. Supoño  que será no sentido de que xa entón se deixará de gañar o pan co suor da fronte, como etapa de descanso. Para min, a xubilación foi motivo de ledicia pois deixei de estar sometido a un horario, a unha tarefa obrigada e controlada por un superior ou pola sociedade.   Xa deixou de haber tarefas obrigadas. Gústame traballar, tal vez polo meu temperamento bulideiro, pero sen obrigación, gústame traballar con estes condicionantes: traballar no que quero, canto quero e onde quero Así é doada e leda a xubilación. Non é así?

La caída del crucero

Hace más de treinta años  subía camino de la iglesia de una parroquia en la que ejercí la docencia durante quince años. Iglesia con la fachada románica, datada sobre el año 1270.  En un plano inferior se levanta un crucero  de base cuadrada en escalones, columna poligonal y afiligranado capitel. Crucero construido en el año 1870 a expensas del párroco Arias Dieguez y feligreses. Continúo mi camino y tropiezo con un montón de piedras con señales de haber sido labradas.

Por los vecinos me entero de que eran los restos del crucero que el viento derribó hacía ya muchos meses. Ninguno de los vecinos ni el administrador parroquial se preocuparon de recoger los restos para su futura  restauración; más bien los esparcían pues estorbaban el paso.

Ante esta falta sensibilidad por el patrimonio cultural de la parroquia, abandono y desinterés por sus bienes arquitectónicos, este antiguo vecino asumió la responsabilidad de realizar personalmente esta restauración con la inestimable ayuda de un vecino y buen amigo. Con los permisos necesarios recogió todos los trozos del crucero, incluso restos de arena y los trasladó para su casa.

Allí, durante muchos meses y en los ratos libres, iba uniendo y pegando con cemento las piezas como un rompecabezas, incluso reforzando uniones con varilla de acero. Operación lenta por la espera del fraguado de cada pieza. Terminada la restauración, fue colocado el crucero de nuevo en su sitio y la pátina del tiempo imprimió su huella. Desde entonces desafió todos los temporales que se abatieron sobre este precioso recuerdo de nuestros antepasados.

El tren de Varela

La juventud cesureña no recuerda ya aquellos trenes de los años cuarenta. Ver y oír la llegada a la estación de la máquina de vapor con cuatro o seis vagones de mercancías y pasajeros era todo un espectáculo. Un fuerte aviso de silbato anunciaba desde lejos esta llegada, Entraba la máquina envuelta en vapor accionando los frenos con fuerte chillido y hacía parada en la estación.

El Jefe de Estación con su banderita reglamentaria en alto controlaba la salida de los pasajeros que se apeaban y las de los otros que subían. Al terminar este trasvase, alzaba de nuevo la banderita y la locomotora continuaba viaje hasta la siguiente estación. 

Pero en este relato de la llegada y salida del tren en aquellos tiempos pretendo traer el recuerdo de un tren muy original, allá por los años cuarenta o cincuenta, y que todavía recordarán todas aquellos cesureños que en la actualidad ya pasaron de los setenta: el tren de Varela.

Sólo sabemos que el maquinista se llamaba Varela. Desconocemos su vida pero queremos destacar la rectitud en el cumplimiento de su deber profesional como maquinista del convoy de corto recorrido que hacía diariamente y varias veces la ruta Carril-Santiago y viceversa.

Respetaba escrupulosamente las medidas de seguridad pero pasaba por alto algunas de sus rígidas normas y, si en una estación de parada obligatoria había que esperar a un amigo que se retrasó, no dudaba en concederle esos minutos de espera.

En la ruta diaria de Carril-Santiago, después de hacer este recorrido durante muchos años, fue adquiriendo amistades, de esas amistades de tránsito. Cuando algún amigo pasaba por el sendero paralelo a la vía del tren, tampoco dudaba en enviarle un saludo muy sonoro: dos rápidas pitadas.

Para este redactor el tren de Varela le trae recuerdos imborrables y le hace retroceder a aquellos tiempos de estudiante en Santiago.

El domingo por la noche regresábamos a Santiago en el dicho tren de Varela en su último recorrido del día.

En la estación de Cesures nos juntábamos todos los estudiantes de Cesures y contorno cercano que también estudiaban en Santiago.

La hora oficial de llegada era a las 9 ½ de la noche pero la puntualidad que ahora se le exige a este transporte no era tan rigorosa en aquellos tiempos. Era frecuente que circulara con media hora de retraso. Muchas veces nos comunicaban que el tren mixto – con vagones de pasajeros y de mercancía – procedente de Villagarcía, circulaba con una hora de retraso.

Supónganse cómo estaría el local de la estación con quince o veinte estudiantes, casi siempre en invierno y que procuraban no aburrirse en la lenta espera. Metíamos tal bullicio que el Jefe de Estación nos amenazaba con echarnos fuera del local en plena lluvia..

Al fin llegaba el tren entre bufidos, subíamos en el mismo vagón de pasajeros y allí continuábamos con la bulla.

Sucedía a veces que el fogonero no lograba dar suficiente candela para lograr la presión necesaria y la marcha a veces era a paso de persona.

Pero más lentitud todavía. En aquellos tiempos el tren de pasajeros hacía parada obligatoria en todas las estaciones del recorrido con su ceremonial de costumbre. Desde su inicio en Carril-Villagarcía hacía parada en Catoira, Cesures, Padrón, La Esclavitud, Osebe, Casal y Santiago, a donde llegábamos sobre las doce de la noche.

Recuerdos todos ellos ya muy lejanos en el tiempo. Casi setenta años nos separan de estos pequeños acontecimientos. 

O raposo anda aos ovos

Un caloroso día do mes de xuño tres rapaces, que aínda non había dúas horas saíran da escola da tarde, chaman á porta. Traían un raposo pendurado nun pau polas pernas. Era unha boa peza que, o matara o pai dun deles cando tentaba entrar no galiñeiro.

O raposo é o peor inimigo que teñen as galiñas cando andan soltas polas eiras. Non só matan unha para comela senón que matan de cote e soterran as que non dan comido á espera de que lle quede libre o papo para ilas comendo pouco a pouco ata nova cacería.

Polo tanto, raposo que se mata, galiñas que seguirán vivas poñendo ovos ou terminando no pote do caldo. Por iso era costume que, cando se mata un raposo, o cazador fai entrega del aos rapaces para que vaian pola aldea pedido ovos. A xente dállelos con moito gusto pois un raposo menos supón moitas galiñas máis.

Días despois, comentando esta petición de ovos para o raposo co meu amigo de porta o Sr. Manuel “O Ferreiro”, só me dixo unha frase coa súa cara raposeira – e perdoen a comparación - que por entón non lle collín o seu contido profundo.”Mal lle vai ó raposo cando anda ós ovos”. Pasado algún tempo volvín a recordar a frase e pensando nela busqueille un posible significado no sentido de que un raposo cando se ve famento busca comida aínda que só sexan ovos de pita. Noutra ocasión tratei co Sr. Manuel o conto do raposo e pregunteille qué quería dicir esa frase. Mirou para min con cara do que era e díxome: “Cando un raposo vai morto pendurado dun pau e os rapaces piden ovos, para él, ¿cómo lle vai ó raposo?

Pero volvamos aos rapaces que pedían ovos para o raposo. Levaron os ovos que pedían e tamén levaron cinco pesos pola venda do raposo; prezo que acordamos despois dun longo trato. Leveino a un curtidor, sacoulle a pel e despois de curtila adornou a sala da casa.