A escola de Don Pedro

Neste episodio quero rescatar do esquecemento profesional a un mestre que, durante 45 anos, exerceu a súa profesión nunha escola mixta dunha maneira heroica e case en condicións infrahumanas na parroquia de Arnois, dentro do concello de A Estrada.

Chamábase don Pedro Brey Guerra. Era tío avó de Mariano Rajoy Brey, actual presidente do goberno. Dende o ano 1913 ata o 1958 do pasado século exerceu na escola mixta da dita parroquia ao mesmo tempo que a súa dona atendía tamén a escola mixta da Mota a tres quilómetros da súa casa.

As dúas fotos que aquí se expoñen son tan explícitas e tan cheas de información que sobran todos os comentario de texto.

               A ESTRADA RETRATADA

A primeira, diante dunha corte – perdón, diante da casa- escola- Oitenta e un cativiñas e cativiños retratados co mestre en pleno inverno. Boten unha ollada aos pés da primeira fila e as caras cheas de tristura e queimadas polo sol.

Eses mesmos rapaciños dentro do local-escola, na segunda foto. As nenas co pano á cabeza, por motivos culturais naquel tempo e con esa cara de impresionante inxenuidade as da primeira fila, con libros diante delas; libros que non saben ler e que tampouco abundaban naquel tempo. Usaban documentos vellos que o mestre pedía aos pais para practicar a lectura.

              A ESTRADA RETRATADA

Pensemos nas humidades propias deses invernos e no concerto de toses; roucas unhas, agudas outras. Pensemos tamén no pouco aire respirable con tantos rapaces, as emanacións dixestivas nun local case pechado nos duros invernos.

Neste ambiente, nestas condicións, desenrolou don Pedro a súa labor educativa. Seguimos pensando que os resultados deste ensino, por moito esforzo do mestre, serían cativeiros ou case nulos. Pois non. Ao longo da súa vida como mestre colleitou, polos seus méritos no ensino, o ingreso na “ORDEN DE ALFONSO X.

Para maior claridade informativa, copio textualmente un anaco do Boletín da Inspección de Pontevedra co informe da visita á escola no curso de 1921:

“...o ensino encóntrase en estado satisfactorio aínda que dificulte moito a labor do mestre o excesivo número de alumnos e as pésimas condicións do local... inservible para o obxecto, mal iluminado e con mala ventilación, sen patio de recreos nin lavabos nin retretes, cunha sola dependencia de 6,5x3,5x2,5. Cun presuposto total de 2.750 pesetas ao ano, incluído soldo do mestre. Cun número total de 130 alumnos matriculados, sistema mixto, de idades entre 8 e 12 anos; que teñen que recorrer camiñando desde a súa casa á escola 4 km de distancia e que asisten irregularmente á clase porque acoden nos labores do campo...”

Siga pensando, sufrido lector, nesta imaxe mal descrita polo autor; pero impresionante nos dous retratos que aquí se poñen e faga unha semblanza coa imaxe actual dunha escola: mesas individuais, cadernos con bolis para escribir ou debuxar, aparellos electrónicos como axuda. Locais ben iluminados , ventilados e con amplos espazos libres.

Dediquemos tamén un recordo á súa dona, doña Pura – Purificación Álvarez Rico- mestra tamén da escola mixta de A Mota, a tres Km da súa casa. Facía o recorrido nun burro cun cativiño no burro e outro na barriga, dos dez que trouxo a este mundo. Neste recorrido diario entre escola e vivenda facía referencia para as nais da zona coa frase: 

“Correde meniños, que xa pasou a mestra”

Manuela a Chorona

Na memoria colectiva das pequenas vilas gárdanse narracións, contos, relatos máis ou menos reais que ás veces son verdadeiras xoias literarias.

Cando alguén morre na aldea a xente acode para dá-lo pésame ós parentes con apertas de man e moito biquiño  “Deus a teña na gloria”, “Non chores, que está no ceo pedindo por todos vós”. Pero as bágoas de dor verdadeiro non se ven. Despois do enterro seguen coa rutina  dos traballos, coas súas ledicias e penas, compañeiras inseparables da vida cotiá.

O señor Agustín, nunha noite de inverno a carón do lume da lareira contábame cando el era aínda un picariño había a costume de chorarlle ós defuntos; había que lembrar as súas boas obras ou inventalas   se nas tivera  Por iso chamaban á chorona que  co seu exemplo, chorando, facía chorar a tódolos presentes. Chamábase  Manuela do Carballo, coñecida tamén por Manuela a Chorona. Tiña a Manuela un fillo de pai descoñecido, que era a súa alma , por el vivía, era a ledicia do seu corazón.

Chamábase Manuela a Chorona porque se dedicaba a ir ós enterros daquela bisbarra a chorar polos defuntos. Ela choraba tan ben que coas súas bágoas facía chorar a tódolos acompañantes do defunto.

Cos seus cincuenta anos cumpridos, toda vestida de loito e pano na cabeza que case lle tapaba os ollos, dicía tantas louvanzas do morto que daba gloria oíla. ¡Que ben falaba, que cousas tan bonitas dicía! Os parentes do defunto parecían ata satisfeitos de que morrera o pobriño para poderen escoitar tódalas louvanzas que saían dos beizos de Manuela. Tan ben choraba e tan ben falaba que deixaba admirados aos da comitiva  das virtudes que nunca souberan do defunto.

O primeiro que se facía cando había defunto nunha casa, antes de avisar ao cura, ir ao xulgado para arranxar os papeis ou chamar ao sancristán para tocar a morto, era chamar a Manuela a Chorona; o demais xa se arranxaría con máis vagar.

Unha vez foi a un enterro. Era inverno e chovía a mazo. Zorregaban os lóstregos e zoaba o vento cando saía o defunto da casa. Salmodiaba o crego os rezos de defuntos con voz cansa metido dentro dun inmenso paraugas. Mansiñamente ponse a camiñar a comitiva fúnebre. Ninguén fala. De súpeto comeza a Manuela coa súa laboura. Saíanlle os suspiros do fondo do seu peito, logo con queixumes e voz entrecortada comezou a pregoar as bondades  do defunto. Detense un pouco e chora, xeme, ergue as mans ó ceo, turra polos pelos con tal patetismo que ata aterrece ós acompañantes.

A xente do acompañamento non podía menos que chorar, choran homes e mulleres, pero choran esmorecidos coma se o mundo finara co defunto. Tantas bondades lle cargaron ao morto que o que non soubera nada máis, pensaría  que non iría para o cemiterio senón dereitiño para o ceo.

Un día, cando estaba coa súa laboura nun enterro, danlle a mala nova de que o seu filliño morrera afogado no Regueiro do Curro. Naquel mesmo intre deixou de chorar. Cos ollos aberto, sen dicir nin unha palabra, foise para a súa casa. As bágoas non saían dos seus ollos. A xente murmuraba dela, enchíana de aldraxes:  mala nai, fol de veleno, ¡qué entrañas tes ti que nin botas unha bágoa polo teu filliño!

Pobre Manela; era tanta a dor do seu corazón que nin o consolo das bágoas lle quedaba.

El Gasógeno

Retrocedamos en el tiempo; situémonos en los tres años que duró la guerra civil española y años posteriores y recordemos la angustiosa escasez de carburantes usados en vehículos a motor. El desmesurado consumo bélico de aquellos años que duró la guerra y la falta de divisas para adquirir este producto en países de origen dejaron el mercado nacional totalmente desabastecido.

Para paliar este desajuste se recurrió al gasógeno o gas-pobre, descubierto en Alemania hacía ya algunos años. Este gas era generado por la combustión incompleta de carbón vegetal, madera o restos maderables en calderas especiales pero con una potencia energética mucho menor que los carburantes clásicos.

En los vehículos colocaban estas calderas en su parte trasera a modo de antiestética joroba y se modificaba el sistema de admisión del motor para adaptar al combustible gaseoso. Claro que había que recurrir a marchas cortas para reforzar la potencia del motor.

Todos estos coches que por aquel tiempo circulaban por la villita de Cesures con su voluminosa joroba, me traen recuerdos, todavía adolescente y me dan pie para relatar nuestras proezas deportivas. Este narrador era el portero oficial del equipo de fútbol de la villa. En nuestros desplazamientos para jugar en Caldas, Moraña y otras villas cercanas, los hacíamos en la camioneta de Zabala, con su joroba trasera, por supuesto, cómodamente sentados en la plataforma de carga y a veces colgados en la misma Así íbamos los once jugadores, suplentes y unos veinte aficionados. No había entonces problemas de control de tráfico.

En las cuestas de fuerte pendiente, el motor del coche se ahogaba con el esfuerzo y casi se paraba. Ya contábamos con este problema; bajábamos diez de nosotros y cooperábamos con el gasógeno empujando la camioneta hasta la cima de la cuesta.

Durante la época de frutas maduras, mientras este vehículo de Zabala subía renqueante las cuestas, nos sobraba tiempo para bajar de la camioneta, robar la fruta de los árboles de la orilla y volver a subir terminada la pendiente.

Entre nosotros era habitual contemplar el paso de los coches por la carretera contabilizando los que llevaban chepa y los que consumían carburante líquido. En esta especie de estadística eran mayoría los que mostraban ese bulto en la parte posterior. También se podían distinguir por tubo de escape pues los del gas pobre tenían un sonido un poco más opaco.

¡Tiempos aquellos, qué lejos quedáis!

El acordeón de Mario

Recuerdo también con entrañable emoción a Mario, un vecino, creo que de Campaña-Cordeiro, que todos los domingos y durante las fiestas de Carnaval, Navidades y otros festivos, se unía a nuestra pandilla con su acordeón y recorríamos, a veces hasta altas horas de la madrugada, las calles de Cesures cantando a modo de serenata en las ventanas donde suponíamos que dormía alguna moza y alguna que otra mujer  no tan moza y que no tuviera compromisos a quien no le gustase nuestra canción.

             Foto: Blog Felipe Benítez Reyes

En este modo de pasarlo bien nos tenemos llevado muchas satisfacciones pues a veces una mano asomaba al balcón y nos saludaba y daba las gracias por nuestra actuación. Nosotros ya nos conformábamos con este pequeño gesto de amabilidad pues no pretendíamos otra cosa.

En otras ocasiones no estaba la masa para bollos;¸quiero decir que no aceptaban esta elegante y pacífica manera de saludar a una beldad y la respuesta más suave era el silencio cuando no, nos soltaban un perro o nos echaban un jarro de agua fría, desde luego, sobre nuestras cabezas.

A cada una de las mozas que visitábamos le dedicábamos una canción especial a tono con las circunstancias personales pero siempre con la misma melodía en si bemol.

Recuerdo que nuestra letra preferida y que dedicábamos especialmente a las solteronas, era:

Adelita – o el nombre de la homenajeada /

Adelita sale al balcón/

que te estoy esperando aquí/

para darte la serenata/

sólo, sólo para ti.

Y así, después de recorrer  y cantar a pie de las ventanas de varias mozas y casi afónicos de tanto cantar desafinado, Mario guardaba su acordeón y los demás de la pandilla nos dispersábamos para recogernos en nuestras respectivas casas.

El mismo Mario, los sábados al anochecer se colocaba en un lugar abrigado de su parroquia y empezaba con su acordeón. Poco a poco se iban juntando mozas y mozos y se formaba un bailongo del que siempre se sacaba unas pesetillas.

Durante los días laborables de la semana cambiaba el acordeón por la cuerda de las vacas o el mango del arado para trabajar como jornalero pues el acordeón no le daba apenas ni para vicios.

                    

A mata do porco

Un pobo tan illado como é este, situado no interior da provincia de Ourense, a dúas hora de camiño da estrada máis próxima e a máis de mil metros de altitude, ten necesariamente que montar unha economía baseada nos seus propios recursos.

O liño é a materia prima de toda roupa interior. Os cereais, as legumes e a carne de porco abastecen a despensa dos meus amigos desta parroquia

A mata do porco faise unha vez ó ano, polo mes de decembro. Como en moitas casas galegas esta faena da mata está chea de ritualismos con certas pautas de conduta que máis ben semellan cerimonias carecendo moitas delas do sentido práctico de traballo.

O día da matanza, todos os que participan nesta faena, toman un abundante almorzo con carne cocida, pero que sexa carne do ano pois sería unha vergoña que non tivesen reserva de carne vella.

Xa todo preparado empezan a mata dos porcos, que poden ser ata tres ou catro. Iso depende da riqueza da casa. Mentres tanto as mulleres xa están dispostas para recolle-lo sangue, desfacer e limpa-las tripas e poñer auga ó lume na pota máis grande cunha ducia de chourizos, patacas, fabas e carne vella.

Os porcos, chamúscanse e barbéanse para que no lle quede pelo. Escollen dous dos máis gordos para abrilos en primeiro lugar, sácanlle as papadas, que poden pesar ata cinco quilos só de touciño e métenos na ola do caldo.

Tiven a “sorte” - así, entre comiñas - de ser invitado ó xantar dunha mata. Un taboleiro grande facía de mesa.

Xa todos sentados, traballadores e invitados; o primeiro que poñen na mesa é unha bandexa moi grande e moi fonda coas dúas papadas que xa coceran na ola do caldo. Papadas graxentas, cimbreantes coma dous grandes flans; no fondo da bandexa dous dedos de graxa branca, espesa. Cada un dos comensais saca a súa navalla e corta xenerosos anacos de papada que poñen nas súas rabadas de pan de centeo que fan de prato.

Á miña carón estaba o meu amigo Sr. Agustín, veciño de porta, que, cos seus oitenta e tres anos, corta tamén un bo anaco para o seu pan. Vai cortando coa navalla e metendo na boca anacos máis pequenos que apenas lle caben e coas enxivas desdentadas vainos mastigando. A graxa saíalle da boca e esvaraba polo beizos ata caerlle no pan que facía de prato onde se callaba no intre. Vendo e padecendo este espectáculo do Sr. Agustín e de case tódolos demais, entráronme tales náuseas que tiven que dar unha desculpa e saír correndo. O meu estómago, ó non ter nada que botar, deume tales afogos que estiven tres días ser probar bocado.

Ó día seguinte, despois de te-los porcos pendurados toda a noite, proceden a escuartexalos pero só coa xente da casa. Troncean as cacheiras e os ósos de soán. As dúas bandas que quedan de cada porco, cos xamóns e lacóns incluídos, póñenas enriba dunha mesa botándolle unhas areíñas de sal entre banda e banda e así os teñen ata oito días. Despois de salgados son pendurados na lareira e... a comer delas todo o ano pero con moito tino de deixar carne vella para a mata do ano que ven.

Ó cabo duns días a cociña da casa onde se fixo a mata ten todo o teito da cociña tapizado de androias, chourizos, morcillas, e unhas cantas bandas enteiras de porco penduradas.

Outra anécdota sobre os párvulos

Unha nena, veciña inmediata da miña casa, comezou a súa escolaridade cun grupo de nenos alá polo ano oitenta e oito. Tiña xa dúas irmás matriculadas en cursos superiores e polo instinto de imitación que teñen os rapaces facía tamén os seus deberes xa desde pequerrechiña e estaba a desexando que fose grande para poder ir á escola. Ríase moito cando lle contaban que ía chorar cando empezase o primeiro día de escola. Dicía que ela non choraría.

     Foto: https://museodonaurelio.wordpress.com/

Pero todo chega na vida e chegou a ser “grande” e empezou na escola de párvulos.

Como xa lle coñecía as intención desta nova parvuliña presenciei o seu comportamento nos momentos da entrada. E chorou, chorou desconsoladamente.

Cando chegou á casa súa nai decatouse que viña cos ollos vermellos de chorar.

- Pero meniña, ti non dicías que non ías chorar  e choraches coma todas?

- ¡Pero, mamá, como non ía chorar se choraban todas!

Escola de párvulos

Quedaron fortemente gravadas na miña memoria estas escenas do comezo do curso polo seu encanto e inxenuidade. 

Primeiro días de setembro. No patio do colexio vese un grupo de nenos agarrados fortemente ás súas nais; ollos chorosos e cara de asustados. As nais tratan de animalos, pero coido que tamén había que animalas a elas. Era a primeira vez que o seu fillo saía a un mundo novo. Era a primeira vez que ese fillo xa non lle pertencía a ela soa, pertencía tamén á sociedade.

Soa o timbre de entrada. Os párvulos xa veteranos entran todos ledos e parolan cos compañeiros do ano anterior.

Os novos non queren entrar: Choran, berran e abrázanse a súa nai. A mestra de párvulos, veterana nestas escenas, manexa admirablemente esta situación emocional dos cativos. Fálalles con cariño, cólleos da man e vainos sentando nas súas cadeiras.

Parece que todo volve á calma, que todo se acouga pero o problema pasa agora ás nais que, tamén chorosas, queren despedir de novo ós seus fillos. Polas ventás do local  saúdan de novo e coas mans mándanlle bicos e apertas.

Os asustados nenos, ó ver ás súas nais, renovan os choros e queren saír para fóra. Outra vez, co seu bo facer, a mestra impón acougo e todo se pon a ben.

Terminada a clase, as nais están á espera todas cheas de angustia polos sufrimentos que pasarían os seus fillos.

Saen os nenos todos ledos, tanto os veteranos coma os novizos que empezaron outra vida social. Estes nenos que á entrada choraban e pateaban, contan as súas nais cheos de ledicia as aventuras das súas primeiras experiencias como escolantes.

Os castigos na escola

Quero facer aquí un relato do sistema do control que se usaba na escola para manter unha disciplina indispensable en todo o proceso educativo dunha colectividade de vinte, corenta, ata oitenta rapaces con idades que oscilaban entre os seis e catorce anos. Tratemos pois o tema dos castigos corporais ou correctivos, que soa máis fino.

Non nos rachemos as vestiduras: o castigo corporal noutros tempos era norma corrente na escola para impartir coñecementos ou corrixir desviacións.

Recordemos o rexeito de Sancho Panza a “recibir tres mil y trescientos azotes  en ambas y salientes posaderas” para desencantar a Dulcinea.  Le responden que:”pero hacer caso de tres mil y trescientos azotes quen no hay niño de la doctrina que no los lleve cada mes”.

                

Claro que na miña escola tamén se aplicaban castigos corporais, coma na de todos os mestres da miña xeración e anteriores. Así mesmo tamén os recibín na miña etapa como escolante.

Coido que nunha revista profesional lera unha estatística sobre os castigos na escola O resultado dicía textualmente: o 85% admite que pegaban ós rapaces e o 15% minte.

Estes “estímulos” (vaia esta nova acepción para non repetir tanto a palabra castigo) eran pedidos, consentidos e aceptados polos pais e pola sociedade en xeral.

                  

Vaiamos ás miñas experiencias:

Se un rapaz recibía un castigo na escola, tiña bo coidado de ocultar este feito ós seus pais, pois se o chegaban a saber, dobrábanlle a malleira. Máis aínda: era moi corrente que a presentación dun novo alumno ó mestre ía seguido coa recomendación de: “vostede málleo, pois élle moi malo” E tamén era habitual que os pais, dende que os rapaces tiñan uso de razón, pospoñían os castigos para cando fose á escola coa tan consabida frase: xa che poñerá dereito o mestre e xa te fará bo. Desta maneira aprazaban os castigos para que os aplicase o mestre.

Concretemos: o cativo xa ía asimilando desde moi pequeno que a escola no era un lugar para aprender cousas senón que era un sitio onde se lle aplicarían os castigos que tiña pendentes de seus pais e os que merecese durante a estancia na escola, é dicir, a escola sería para el un lugar de tortura e así se mentalizaba.

Supóñanse, señores lectores cal sería o estado de ánimo dun neno cando seu pai ou a súa nai o levaba  por primeira vez á escola.

Aínda agora, despois de case trinta anos fóra do ensino, teño gravada a imaxe do neno que me mira con ollos asustados no primeiro día da escola. Moita paciencia e moito cariño precisaba para encaixar o estado emocional deste neno dentro da unidade  escolar.

O Sr. Agustín

O Señor Agustín era un pozo de ciencia. Estaba dotado dunha grande intelixencia natural e admirábame como, coa súa carencia de vocabulario e falta completa de preparación ou formación cultural, era capaz de enfrontarse na conversa con moitos temas de difícil expresión.

Eramos veciños de porta e, nas longas noites de inverno, viña para a miña casa a compartir soidades. Era unha delicia escoitar a súa maneira de narrar cun estilo sinxelo, fluído. Contaba a súa vida, as súas andanzas, as penas,  as angustias...

Como tódolos vellos durmía pouco. Contábame que lle producía moita angustia cavilando nas longas noites de insomnio o lento transcorrer do tempo. Dicía do sono:

Unha hora dorme o galo /

dúas o cabalo /

 tres o santo /

catro o que non é tanto /

cinco o estudiante / 

seis o camiñante /

sete o teatino /

 oito o pelengrín / 

nove o cabaleiro /

dez o maxadeiro /

once o mociño e doce o borracho

Era un pequeno filósofo e sempre falaba por sentencias, frases tópicas ou refráns. Era raposeiro, cazurro e moi tiránico coa súa familia. Unha vez rexeitou a un mozo que quería casar coa súa filla Manela. O mozo viñera de Cuba e dis que traía moitos reais. O día que veu trata-la voda cos seus futuros sogros, sentados todos no escano da lareira, o mozo sacou dous puros, un para o sogro e outro para él. Meteu a man no peto e sacou unha caixa de mistos para prende-los puros. Ó día seguinte o pai dille á filla: do casadoiro, nada; pois é un home gastador. Se había lume na lareira, ¿Para qué tiña que gastar un misto?

Dicía da muller: se o home malla  á muller cun pau e a muller cunha palla; gaña a muller.

O día do patrón da parroquia, un neto pídelle uns patacóns para ir a festa. O avó, cheo de noxo, dille:

-  ¿Non comiches ben,? ¿Non bebiches ben? Logo, ¿para qué queres os cartos?

Pero ó final, dálle unha peseta:

- Toma, rapaz; pero ¡que non vexa nin sol nin lúa!