A idiosincrasia dos meus veciños

Os humanos somos seres sociais que vivimos e desenvolvémonos  dentro de unha colectividade formada en núcleos: familiar, en primeiro lugar e integrámonos noutros grupos  para formar un pobo que porta os resgos característicos da suma media dos resgos de cada un dos membros.

Aclarado un pouco o sentido desta palabra, imos estudar algúns comportamentos dos veciños dunha parroquia onde durante quince anos culturicei a varias xeracións de nenos.

      Foto: Exposición "Elas sempre están".Secretaría Xeral de Igualdade. Xunta de Galicia 

Imos limitarnos de momento ao comportamento da institución do matrimonio  entre cada un dos membros do mesmo: o do esposo e o da esposa sobre os anos sesenta do pasado século.

Este tema tan candente na actualidade sobre a igualdade de sexos estaba moi definido na miña antiga  parroquia.

No tema económico, o varón era o dono e depositario dos cartos da casa e controlaba cada unha das súas entradas e das compras que se  facían para as necesidades familiares. Para as pequenas compras de aceite, arroz, azucre, poñamos por caso, el, persoalmente facía a compra ou entregaba a cantidade exacta á encargada de realizala.

As necesidades propias das mulleres, o que noutros tempos se lles dicía para alfinetes, víanse dificultadas pola súa carencia de liquidez. Estas debían recorrer a pequenas trampas para dispoñer de algunhas pesetas.

Unha lembranza persoal de estes comportamentos que me afectaba directamente: Durante os quince anos que permanecín nesta parroquia era a miña muller a que controlaba á súa maneira todo o gasto miúdo do consumo familiar e a que persoalmente facía a compra. Esta miña actitude normal de delegar nela o control económico da casa era mal visto polos homes, claro está, da parroquia pois adquirín fama de estar domeado pola miña muller.

Pola outra banda, a muller, como esposa, estaba colocada na escala máis baixa da xerarquía social da familia. Era soamente útil coma man de obra e instrumento necesario para traer fillos a este mundo.

Recordo unha frase que ten aplicación exacta en este tema  na que una picariña chea de curiosidade pregúntalle a súa nai:

- Madre, ¿qué es casar?

- Casar, hija, es coser, rezar, parir y llorar

                       

Pesimista a resposta; non é así?

Durante a miña longa estancia en esta parroquia asistín como amigo a moitos enfermos e ademais,  aconsellar e axudar no seu tratamento médico. A moitos deles asistín ata os seu derradeiros momentos.

Recordo a un deles que a altas horas do amañecer chámame a súa familia pois púxose moi grave. Despois de atravesar a parroquia dunha veira a outra e pisar a herba con ese especial ruído cando cae unha forte xeada, cheguei alí cando xa estaba en plena agonía.

Podíamos ter chamado ao médico en procura da súa posible recuperación, ou ao crego para a súa axuda espiritual, ou incluso aos seus familiares  pero a evolución do enfermos non dou lugar posibles axudas pois morreu ao cabo duns minutos. A primeira iniciativa da súa desconsolada esposa axudada polas súas fillas foi sacarlle a carteira que levaba sempre no chaleco  que lle facía de pixama.

Esta carteira, comentábame a súa viúva, nunca a tivera nas mans e dende ese intre foi dona e señora do capital familiar.

Actualmente, a evolución social e económica fixo trocar radicalmente estes comportamentos e na actualidade a muller dispón dos mesmos dereitos que o home e xa non é todo coser, parir e chorar.

Os lobos saen de caza

Era a mediados de xuño cando coñecín a cacería máis carniceira de ovellas que fixeran os lobos nesta comarca.

Dous pastores ós que naquela semana lles correspondía o turno de levaren un rabaño de ovellas ó monte, cansados de durmir case toda a semana no monte, acordaron deixalo nun redil que consideraban moi seguro. Constaba dun cerrado con valo de tres metros de alto e un portelo moi estreito.

Á mañá seguinte, cando os dous pastores chegan ó redil para seguir co pastoreo, encóntranse cun espectáculo terrorífico. Dentro do redil víanse só vinte ovellas que atemorizadas pastaban intactas. Trinta máis balaban penosamente triscadas na gorxa pola que lle saía o aire da respiración. As outras cento e pico estaban mortas e amontoadas a carón do valo de redil.

Segundo o parecer dos veciños, só foron dous lobos os que fixeron esta carnicería. O lobo, cando encontra presa doada, ten o instinto de matar aínda que non estea famento.

Como non podían subiren polo valo para escaparen amontoaron as ovellas mortas facendo rampla contra o valo e por ela subiron e escaparon. Para a súa comida só levaron dúas ovellas.

Lémbrome dos laios das mulleres que viñan do monte coas ovellas no colo triscadas na gorxa e respirando penosamente.

Despois da escola da tarde e cun calor abafante fomos o meu fillo e máis eu ata o monte onde estaba o redil coas ovellas mortas. Era deprimente ve-las. O calor do día fixeraas inchar tanto que ata botaban para fóra as partes das aberturas naturais do corpo. O cheiro era tan intenso que tivemos que saír correndo monte abaixo porque as náuseas eran fortes.

Ao chegarmos á casa varias mulleres viñeron ofrecernos ovellas que estaban triscadas pero aínda vivas e aproveitables, non tiñan dano algún pero, lembrándome do que vira e cheirara no monte non fun capaz de aceptar ningún ofrecemento.

Pedrito

La historia  es solamente actividad propia de los  eruditos que encerrados en sus gabinetes de trabajo, llenos de libros y documentos oliendo a papel viejo  y que  se le da por editar  libros de historia como texto  para torturar a los alumnos que deben memorizar largas listas de reyes, nombres  de batallas y fechas.

Pues bien, Pedrito forma parte de la intrahistoria - la otra historia -  o si ustedes quieren las  humildes aventuras  de personas que vivieron y padecieron  en Cesures entre los años cuarenta y sesenta del pasado siglo.

Casi todos los cesureños que en la actualidad rondan los sesenta años desconocen la vida y hechos de este  ilustre ciudadano o tienen una vaga referencia contada por sus mayores.

Fue un personaje humilde, desconocido para muchos de sus contemporáneos, pero que, a mi juicio, reúne una serie de peculiaridades  que merece por sus propios méritos incluirlo en esta intrahistoria que pretendemos relatar aquí.

Estas  personas que aparecen aquí juntos en esta fotografía no tienen nada en común pues, en su diario quehacer siguieron caminos totalmente distintos. Los  únicos hilos que los atan  en este relato son  que vivieron en una misma época de la historia cesureña. El de la izquierda es el que aquí llamaban el Tiruliro, el mendigo más famoso del Ullán por sus famosas y pintorescas  extravagancias; el otro, es el personaje que hoy que hoy pretendemos dar a conocer.

La foto la podemos situar exactamente en la Rúa Nova, sobre la carretera Nacional Pontevedra –Santiago que por aquel tiempo  pasaba por el medio de Cesures. Su autor: Pasarín, profesional fotógrafo.

Retornemos con el segundo -derecha en la imagen- personaje a quien se le conocía con el nombre de Pedrito o Montañés.  Este sobrenombre o mote por el que era conocido no hace referencia a su origen o a sus aventuras de montaña pues, como veremos, toda su vida se desarrolló el e agua de rio o de mar; mejor dicho sobre el agua y en la cubierta de los barcos, pero respetemos esta mote pues así se le recuerda.

Gran parte de su vida profesional la pasó abordo de los barcos mercantes  que hacían la ruta del norte de Europa -América durante la contienda de la Segunda Guerra Europea en los que se transportaba material de guerra, materias primas y combustible desde Estados Unidos para su aliada Inglaterra.

Alemania quería impedir a toda costa este abastecimiento esencial para Inglaterra y situaba sus submarinos en el Canal de la Mancha para torpedear a estos mercantes. En dos ocasiones fue torpedeado su barco y rescatado por fragatas inglesas.

Cuando ya su edad no le permitía soportar las incomodidades como marinero de mercantes, se asentó en su Cesures natal y buscó otro trabajo más sedentario. En las temporadas hábiles de marisqueo se dedicaba a la extracción de este marisco con el rastro; pero al final se dedicó a la pesca de la solla, faena tranquila pues pescaba con los pies, perdonen; no es confusión, iba pisando arena  hasta que se topaba con una pieza. El pobrecito pescado quedaba inmovilizado y lo cogía para el cesto.

Estando en esta faena de pescar con los pies, mejor dicho: pisando sollas con los pies, vio una lancha  con muchos hombres de pie sobre cubierta, todos ellos vestidos de blanco y con gorras plateadas.

Al acercarse más ese barco conoció a su amigo Antonio O Palermo que como práctico de abordo  dirigía desde la proa al piloto para que el barco no varase en los arenales del río.

Nuestro amigo Pedrito creyó, como creería cualquiera en aquellos tiempos, que era una lancha con turistas ingleses que venían dando un paseo por el Ulla y que,  por cierto, daban muy buenas propinas.

Al llegar el barco a su altura se dirigio a su amigo Antonio O Palemo y con su fuerte vozarrón le grita: Múxeos ben, carallo, que son ingleses.

La lancha en cuestión era la auxiliar del yate Azor  y los hombres de cubierta eran oficiales de la Arma que acompañaban al General Franco, por aquel entonces Jefe del Estado Español.

Franco, como gallego que era, oyó y entendió la chufa y la comentó con sus acompañantes de abordo. Una larga y sonora carcajada  se produjo en cubierta. La lancha siguió su curso río arriba y Pedrito con su pesca de la solla.

A industria do carro

O título diste capítulo non é o máis apropiado pero por algo teño que empezar o relato. Trato de describir o desenvolvemento da única actividade industrial nunha illada aldea preto de Pena Trevinca. Refírome á construción de carros. Ben; aclaremos; trátase de carros de dúas rodas e turrados por un par de vacas ou de bois. A nave industrial, a casa de Manuel de Andrea. Maquinaria: dúas aixolas, macheta, serrón de aire, serrón de man, un trade, martelos e pouco máis. Obreiros, só o Manuel para os labores ordinarios e coa axuda dos veciños en traballos que o requiran.

O que lle da valor a este relato ten máis relación coa resistencia que ten que soportar o vehículo –perdón pola fineza do nome– pois calquera outro carro feito nestas nosas terras non soportaría o trasteo que impoñen as corredoiras daquelas terras pois en menos de cen metros de andadura quedaría desfeito en pequenos anacos. Pero a parte máis resistente do carro ten que ser a das rodas. O aro ou pletina de ferro que rodea a madeira do círculo do aro está feito dunha peza soa e entra tan xustiño da roda interior de madeira que xa non hai maneira de que saia para fóra. Tiven ocasión de ver a manobra de introducir o aro na madeira e admiroume a elegancia e o sinxelo que é a operación.

Xa o carro feito e a punto de iniciar as súas andaduras, sométese ao son ou xemido que emite o eixo do carro contra as cantareiras. Este industrial do carro era  o que mellor son lle daba o son máis cantareiro e por este motivo, os carros de Manuel xa se coñecín polo seu cantar en toda a bisbarra.

Nestas terras o cantar do carro ten unha razón funcional no traballo. Case sempre o carro camiña con máis dunha xugada e as veces a parella primeira non ve nin sente as últimas. Os bois non senten cando o carro anda ou esta parado. Entón aquí está o indicador do movemento: se o carro canta, está en movemento; se non senten o cantar  por experiencia saben que vén axiña a aguillada que lle crava na pel ata os ósos. Entón turran polo carro ata que sintan de novo o canto dos eixos.

O ensino da relixión

O ensino da relixión limitábase case exclusivamente á memorización do catecismo do Padre Astete que, coa súa metodoloxía de preguntas e respostas, era o texto oficial da igrexa para o ensino da formación relixiosa. Con este sistema se formaron todas as xeracións de nenos desde o século XVI.

En moitas escolas a primeira faena da mañá era a de estudar unhas preguntas do catecismo, recitalas moitas veces en viva voz ata que se memorizaba. O mestre “tomáballe a lección” e se a sabía, pasaba a outra pregunta. Isto sen posteriores comentarios ou aclaracións.

Había algunhas preguntas de difícil memorización polo extensas da mesma, pero todo se arranxaba. O rapaz repetía erre que erre a pregunta ata que a sabía. Faena moi doada para os nenos pola súa capacidade de memorización.

Esta memorización facíase xeralmente a viva voz coa súa cadencia musical propia. Desta maneira a aprendizaxe quedaba gravada para sempre nos recunchos da memoria.

Pregunten vostedes a algunha muller de máis de setenta anos que fose “culturizada” nestas escolas, que lle responda a calquera pregunta da “Cartilla”; contestaralle sen fallar nin en unha letra. Por outra banda, o máximo que se podía aspirar  nesta materia era que se chegase a saber de memoria toda a “Cartilla”, e son moitas as mulleres que poden facelo aínda, pois saben o catecismo “de pe a pa”. Poderiamos dicir delas que xa son doutoras da igrexa ao nivel de formación primaria.

Esta “Cartilla”, ademais dos apartados de teoloxía e moral, contiñan  nocións de liturxia e toda unha serie de oracións a Deus, a Xesucristo á Virxe e aos santos. Tamén  das instrucións para a práctica do rosario e o diálogo da misa entre o celebrante e o monaguillo,  naquel tempo en latín.

Teño ante min un exemplar do “Catecismo de la Doctrina Cristiana” polo P. Astete, impreso no ano 1957, con censura eclesiástica en Santiago o 28 de maio de 1936 “por mandato de su Excia. Revma, el Arzobispo, mi señor”- Licdo Miguel Fernández, Canciller”.

Vémonos na obriga a facer unha sinxela semblanza deste teólogo para maior claridade do tema.

O Padre Gaspar Astete, S. J era natural de Burgos e exerceu como mestre de novicios do convento de Salamanca e chegou a ser reitor da súa universidade. Gozaba fama polos seus coñecementos de teoloxía e moral e durante moitos anos dedicouse ao labor de facer unha síntese da doutrina pero non chegou a ver publicada esta obra pois morreu no ano 1541 e a primeira edición deste catecismo foi editada  no ano 1599.  Ata a actualidade van publicadas máis de setecentas edicións.

O que temos que admirar desta obra é  o seu prodixioso labor de síntese pois en menos de dúas ducias de páxinas de pequeno formato en que está impresa, resume dunha maneira extraordinaria toda a teoloxía e a moral católica; recolle, tamén resumida, a doutrina dos grandes teólogos e moralistas, e dos Pais da Igrexa de todos tempos. Inclúe ademais unhas curtas nocións sobre a liturxia da igrexa e as oracións principais da devoción.

Pero esta extraordinaria labor de síntese non lle di nada aos nenos pois para eles carece de sentido toda unha serie de definicións da doutrina que non a entenden e só se quedan coa letra acompañada da melodía propia de cada pregunta.

Outra materia a memorizar era a Historia Sagrada, libro que servía ademais de práctica de lectura.

As lavandeiras

Na actualidade a tan habitual faena do lavado da roupa está tan mecanizada que apenas lle rouba tempo ás nosas amas de casa. Pero retrocedamos cincuenta anos e volvamos a rebobinar unhas escenas para mostrar cómo se facía esta faena nunha remota aldea da Galicia rural.

Tódolos días, ás cinco da tarde, saía da escola, trocaba de oficio e pasaba a visitar aos enfermos. A maior parte deles non ían ao medico se eu non consideraba grave a enfermidade e controlaba sempre o proceso dela. Ao mesmo tempo poñía inxeccións, xeralmente antibióticos que eu mesmo receitaba cando o diagnóstico era moi claro. Por este motivo teño entrado en tódalas casas e a tódalas horas.

Esta facilidade de entrar nas casas foime moi útil para coñecer o modo de vida destas xentes. Xeralmente a cociña-lareira estaba no baixo, coa mesma porta de entrada para as cortes. No sobrado só había unha peza onde durmía toda a familia; non había divisións. Por suposto que o sobrado era tamén paso obrigado do fume da lareira.

Tódalas casas estaban feitas de pedra miúda sen argamasa e no inverno a neve metíase polos buratos das paredes e facía montonciños no chan e nalgunhas poñían paraugas ou farrapeiros. Ningunha casa dispuña de aseos. Polo día, todo o monte facía de aseo . Pola noite a cousa era máis sinxela, levantaban unha tapiña no piso e, postos de cócoras, deixaban caer na corte o que lles sobraba e estorbaba no corpo.

Outra cousa que me chamou a atención era o cheiro inconfundible de roupa sucia e suada. Nestas aldeas de montaña só facían dúas lavadoiras de roupa ao ano: unha en setembro e outra en maio; nas dúas primaveras como dicían eles. O motivo é ben sinxelo, no inverno non era posible lavar polas augas conxeladas e no verán o traballo é tanto que non tiñan tempo para esta tarefa. Escollían estes dous meses que coinciden antes do inverno e antes do verán. Ese cheiro de roupa sucia nas casas fíxoseme tan habitual que podía localizar o lugar onde a gardaban . Habendo tanta roupa amontoada era necesario que dispuxeran de abundantes mudas. Alí a riqueza dunha casa medíase, ademais das terras e do gando; polas mudas ou brancura de que dispuñan Era frecuente que unha moza levara como dote ata quince mudas no seu equipo de voda

Tiven ocasión de presenciar unha faena de lavado. Facíase colectivamente no río. Como non usaban nin coñecían xabón, dispoñían dunhas herbas que había na beira do río. Despois de queimalas aproveitaban a borralla para a bogada. Era admirable ver trinta ou corenta mulleres lavar na roupa, facendo bogada tras bogada e poñéndoa a clarexar, que boa falta lle facía. E así ata outra primavera.

A pizarra

A todo aquel que lea estas páxinas vaille parecer esaxerado que especifique con tanto detalle un obxecto que era de uso cotián na escola, pero detrás deste tema xorden unha serie de anécdotas que lle van agradar ao lector.

Este instrumento básico para as prácticas de escritura lévanos na lembranza a aquel instrumento da Roma clásica, a tábula, taboíña de madeira que se metía en cera derretida e que ao arrefriarse  quedaba cunha capa moi fina na que se podía escribir mediante o stilo.

Tamén queremos aclarar que esta información vai máis ben dirixida especialmente ás dúas últimas xeracións de estudantes que só coñecen como instrumentos de escritura o bolígrafo, o lapis e cadernos, cando non as teclas do ordenador ou as do seu móbil. Para eles vai pois tan polo miúdo este tema.

Os primeiros pasos para a aprendizaxe da escritura dábanse na pizarra. Era unha prancha do mineral chamado xisto de superficie lisa, cor negro, duns cinco milímetros de gordo enmarcada con catro barras de madeira.

Presentábase no mercado en varios tamaños; o maior equivalía ao tamaño dun folio. Completaba o equipo o pizarrillo, unha barra do mesmo material duns doce centímetros de longo. O  pizarrillo deixaba un sinal na pizarra máis claro que o fondo da mesma.

Tiña a vantaxe de que era “regravable” coma agora se di dos CDs e que polo tanto non se esgotaba.

Esta técnica de escribir e borrar recorda á que se practicaba nas antigas escolas romanas. Escribíase co stilo; borrábase cunha espátula pero: co tempo a táboa perdía cera. Metíase de novo en cera derretida e novo caderno.

Como xa dixemos, na pizarra escribíase copiado, ditado, facíanse contas e debuxos. Para borrar o escrito había varios métodos. Detallemos: os máis curiosos. Especialmente as nenas tiñan uns trapiños a modo de esponxa atado na pizarra co que borraban. Pero a maioría usaba a palma da man e se isto non bastaba, unhas salpicaduras de cuspe facilitaban a faena. Pero permítaseme expoñer o sistema máis eficaz e máis rápido: unhas lambetadas, pasadas oportunamente sobre o escrito, deixaban a pizarra limpa e brillante coma unha patena. Teño que confesar que nas miñas experiencias coma escolante aínda recordo este sistema de borrado cando o mestre non miraba para nós. Recordo o sabor áspero do po da pizarra, que se quedaba pegado á lingua ou tamén ver a do compañeiro tinguida  da cor azul deste material.

Pero sigamos co uso da pizarra e do pizarrillo. Este era fráxil ;ao menor golpe  rompía. Non era problema; cos anacos que quedaban seguían escribindo. Pero ás veces eran tan pequenos que apenas cabían entre os dedos. Imaxinen vostedes o esforzo e a tortura que representaba esta faena en rapaciños que podían ter cando menos seis anos.Tamén a pizarra era fráxil e rompía en anacos; pero non importaba.  Cada un deles seguía a ser instrumento de traballo.

Coñecemento das xentes

Durante corenta anos estiven integrado no mundo do ensino e dediquei a el todos os meus esforzos en xornadas de traballo que, durante moitos anos, eran de nove horas diarias.

Ademais das horas de escola e das dedicadas á familia aínda me quedaba moito tempo para o trato social coas xentes das zonas rurais. Gustábame moito falar con elas, escoitar as súas penas, os seus contos, as súas historias reais ou imaxinarias –as súas batalliñas.

Delas aprendín a ser reflexivo, a darlle valor real ó tempo, a ser humilde poñéndome ó seu nivel cultural e non caer no vicio de falar maxistralmente. Tamén aprendín deles a usar o  escaso vocabulario que manexan estas xentes para darlle sentido completo ás frases.

Admirábame que, cos poucos medios de vida e as escasas comodidades, vivían, eran felices, criaban familias e a especie humana perpetuábase coma en tódalas partes.

De todo isto quero deixar constancia nestes relatos tendo en conta que asumo a actitude dun mestre de aldea que, como simple espectador, vai narrando o seu entorno humano tal como o ve.

Tomo a posición dun mestre que, como traballador do ensino, ten ó seu cargo un grupo de nenos que están aprendendo un oficio, o oficio da vida, oficio que reporta o coñecemento de certas técnicas de cálculo matemático e o dominio oral e escrito da linguaxe como medio de expresión. E como complemento destas técnicas unha adquisición de coñecementos culturais necesarios para integrarse no mundo actual.

Neste relato son o protagonista, o que imparte coñecementos dentro dunha colectividade: a escola. Pero son un simple espectador da vida social do pobo onde vivo. E como simple espectador recollo as súas alegrías, penas, desexos, fracasos. Dou conta das súas anécdotas, das súas historias, pero dándolles un matiz crítico, axeitado ou non.

Despois de moitos anos de deixar o ensino por xubilación, é para min moi doado escribir este relato pois vense como feitos pasados todas estas historias reais ou imaxinarias sen ningunha actitude de noxo, rancor, ledicia, aínda que quede un repouso de melancolía que sempre sae a flote cando se recordan feitos pasados. Cando releo estas cuartillas unha profunda tristeza  invádeme e as bágoas esbarran  quentes, salgadas, ata os meus beizos.

Posiblemente a xubilación sexa considerada por moitos  como final dunha vida. Penso que iso pasa porque non souberon prepararse para esta etapa. Etimoloxicamente, xubilación quere dicir xúbilo, ledicia. Supoño  que será no sentido de que xa entón se deixará de gañar o pan co suor da fronte, como etapa de descanso. Para min, a xubilación foi motivo de ledicia pois deixei de estar sometido a un horario, a unha tarefa obrigada e controlada por un superior ou pola sociedade.   Xa deixou de haber tarefas obrigadas. Gústame traballar, tal vez polo meu temperamento bulideiro, pero sen obrigación, gústame traballar con estes condicionantes: traballar no que quero, canto quero e onde quero Así é doada e leda a xubilación. Non é así?

La caída del crucero

Hace más de treinta años  subía camino de la iglesia de una parroquia en la que ejercí la docencia durante quince años. Iglesia con la fachada románica, datada sobre el año 1270.  En un plano inferior se levanta un crucero  de base cuadrada en escalones, columna poligonal y afiligranado capitel. Crucero construido en el año 1870 a expensas del párroco Arias Dieguez y feligreses. Continúo mi camino y tropiezo con un montón de piedras con señales de haber sido labradas.

Por los vecinos me entero de que eran los restos del crucero que el viento derribó hacía ya muchos meses. Ninguno de los vecinos ni el administrador parroquial se preocuparon de recoger los restos para su futura  restauración; más bien los esparcían pues estorbaban el paso.

Ante esta falta sensibilidad por el patrimonio cultural de la parroquia, abandono y desinterés por sus bienes arquitectónicos, este antiguo vecino asumió la responsabilidad de realizar personalmente esta restauración con la inestimable ayuda de un vecino y buen amigo. Con los permisos necesarios recogió todos los trozos del crucero, incluso restos de arena y los trasladó para su casa.

Allí, durante muchos meses y en los ratos libres, iba uniendo y pegando con cemento las piezas como un rompecabezas, incluso reforzando uniones con varilla de acero. Operación lenta por la espera del fraguado de cada pieza. Terminada la restauración, fue colocado el crucero de nuevo en su sitio y la pátina del tiempo imprimió su huella. Desde entonces desafió todos los temporales que se abatieron sobre este precioso recuerdo de nuestros antepasados.

El tren de Varela

La juventud cesureña no recuerda ya aquellos trenes de los años cuarenta. Ver y oír la llegada a la estación de la máquina de vapor con cuatro o seis vagones de mercancías y pasajeros era todo un espectáculo. Un fuerte aviso de silbato anunciaba desde lejos esta llegada, Entraba la máquina envuelta en vapor accionando los frenos con fuerte chillido y hacía parada en la estación.

El Jefe de Estación con su banderita reglamentaria en alto controlaba la salida de los pasajeros que se apeaban y las de los otros que subían. Al terminar este trasvase, alzaba de nuevo la banderita y la locomotora continuaba viaje hasta la siguiente estación. 

Pero en este relato de la llegada y salida del tren en aquellos tiempos pretendo traer el recuerdo de un tren muy original, allá por los años cuarenta o cincuenta, y que todavía recordarán todas aquellos cesureños que en la actualidad ya pasaron de los setenta: el tren de Varela.

Sólo sabemos que el maquinista se llamaba Varela. Desconocemos su vida pero queremos destacar la rectitud en el cumplimiento de su deber profesional como maquinista del convoy de corto recorrido que hacía diariamente y varias veces la ruta Carril-Santiago y viceversa.

Respetaba escrupulosamente las medidas de seguridad pero pasaba por alto algunas de sus rígidas normas y, si en una estación de parada obligatoria había que esperar a un amigo que se retrasó, no dudaba en concederle esos minutos de espera.

En la ruta diaria de Carril-Santiago, después de hacer este recorrido durante muchos años, fue adquiriendo amistades, de esas amistades de tránsito. Cuando algún amigo pasaba por el sendero paralelo a la vía del tren, tampoco dudaba en enviarle un saludo muy sonoro: dos rápidas pitadas.

Para este redactor el tren de Varela le trae recuerdos imborrables y le hace retroceder a aquellos tiempos de estudiante en Santiago.

El domingo por la noche regresábamos a Santiago en el dicho tren de Varela en su último recorrido del día.

En la estación de Cesures nos juntábamos todos los estudiantes de Cesures y contorno cercano que también estudiaban en Santiago.

La hora oficial de llegada era a las 9 ½ de la noche pero la puntualidad que ahora se le exige a este transporte no era tan rigorosa en aquellos tiempos. Era frecuente que circulara con media hora de retraso. Muchas veces nos comunicaban que el tren mixto – con vagones de pasajeros y de mercancía – procedente de Villagarcía, circulaba con una hora de retraso.

Supónganse cómo estaría el local de la estación con quince o veinte estudiantes, casi siempre en invierno y que procuraban no aburrirse en la lenta espera. Metíamos tal bullicio que el Jefe de Estación nos amenazaba con echarnos fuera del local en plena lluvia..

Al fin llegaba el tren entre bufidos, subíamos en el mismo vagón de pasajeros y allí continuábamos con la bulla.

Sucedía a veces que el fogonero no lograba dar suficiente candela para lograr la presión necesaria y la marcha a veces era a paso de persona.

Pero más lentitud todavía. En aquellos tiempos el tren de pasajeros hacía parada obligatoria en todas las estaciones del recorrido con su ceremonial de costumbre. Desde su inicio en Carril-Villagarcía hacía parada en Catoira, Cesures, Padrón, La Esclavitud, Osebe, Casal y Santiago, a donde llegábamos sobre las doce de la noche.

Recuerdos todos ellos ya muy lejanos en el tiempo. Casi setenta años nos separan de estos pequeños acontecimientos. 

O raposo anda aos ovos

Un caloroso día do mes de xuño tres rapaces, que aínda non había dúas horas saíran da escola da tarde, chaman á porta. Traían un raposo pendurado nun pau polas pernas. Era unha boa peza que, o matara o pai dun deles cando tentaba entrar no galiñeiro.

O raposo é o peor inimigo que teñen as galiñas cando andan soltas polas eiras. Non só matan unha para comela senón que matan de cote e soterran as que non dan comido á espera de que lle quede libre o papo para ilas comendo pouco a pouco ata nova cacería.

Polo tanto, raposo que se mata, galiñas que seguirán vivas poñendo ovos ou terminando no pote do caldo. Por iso era costume que, cando se mata un raposo, o cazador fai entrega del aos rapaces para que vaian pola aldea pedido ovos. A xente dállelos con moito gusto pois un raposo menos supón moitas galiñas máis.

Días despois, comentando esta petición de ovos para o raposo co meu amigo de porta o Sr. Manuel “O Ferreiro”, só me dixo unha frase coa súa cara raposeira – e perdoen a comparación - que por entón non lle collín o seu contido profundo.”Mal lle vai ó raposo cando anda ós ovos”. Pasado algún tempo volvín a recordar a frase e pensando nela busqueille un posible significado no sentido de que un raposo cando se ve famento busca comida aínda que só sexan ovos de pita. Noutra ocasión tratei co Sr. Manuel o conto do raposo e pregunteille qué quería dicir esa frase. Mirou para min con cara do que era e díxome: “Cando un raposo vai morto pendurado dun pau e os rapaces piden ovos, para él, ¿cómo lle vai ó raposo?

Pero volvamos aos rapaces que pedían ovos para o raposo. Levaron os ovos que pedían e tamén levaron cinco pesos pola venda do raposo; prezo que acordamos despois dun longo trato. Leveino a un curtidor, sacoulle a pel e despois de curtila adornou a sala da casa.

O Trotamundos

Pasaba tódolos días por diante da miña casa; nunha man, a vara co aguillón na punta e na outra, a corda incida nos cornos dunha parella de bois que turraban dun carro cargado de toros de pino. Desde facía un anaco xa  me decatara do paso do carro de Xosé pois as cantareiras dos eixos anunciaban en si bemol o camiñar mansiño dos animais, e os berros e xuramentos do carreteiro daban fe de que a marcha do carro non ía tan axiña como  desexaba.

Herdou o oficio de carreteiro do seu pai. Dedicábase a levar a madeira ata o próximo serradoiro. Vivía só, non tiña vida social e nunca saíra da súa aldea e non coñecía máis mundo co que el percorría co seu carro.

Era un bo home; gozaba do meu aprecio e admiración. Hai uns anos leveino a Santiago no meu coche. Todo en él era admiración porque estaba vendo novas terras, outras vilas e outras xentes. Cando chegamos Santiago, botou unha desas frases que só as dedicaba ós bois nos intres de grande noxo, e con moita filosofía rematou: “por iso...que grande é o mundo”.

Co tempo trocou o carro de bois polo de cabalo e a vara do aguillón pola tralla e dedicouse levar hortalizas ás feiras. A velocidade do cabalo era un pouco máis rápida que o paso lento dos bois pero aínda ás veces había que  animalo: un suave trallazo, un florido xuramento e un “arre, cabalo” dando dúas couces no chan do carro acompasadas co berro.

O amigo Xosé, moderado nos seus gastos e moi aforrador, chgou a comprar un autobús que facía o recorrido Cruces-Santiago. Era dono do coche, pero non o condutor, pois non chegaba a tanto a súa habilidade; facía de revisor. Naquel tempo era escasa a gasolina e os coches levaban coma unha chepa a caldeira de gasóxeno para producir o gas pobre..A potencia do coche era moi pouca e nas costas arriba case  había que puxalo. O noso Xosé, cando o autobús daba sinais de parar nunha costa, inconscientemente trocaba o oficio de revisor polo de cocheiro de cabalos.doutros tempos Soltaba dúas fortes couces no chan do coche e berraba: “ARRE... CABALO”.

Os lobos na aldea

Ata ai alomenos sesenta anos, nas terras de Os Bolos da provincia de Ourense, os lobos atacaban con moita frecuencia aos animais que pacían libremente ou baixaban as aldeas en procura dun bo bocado.

As nevadas nestas alturas son moi frecuentes. Lémbrome de estar dúas semanas enteiras nevando de cote con farrapas tan grandes coma a palma da man.

Todos coñecemos o ruído que mete a choiva cando peta no chan, nas tellas e máis aínda cando cae sobre as follas das árbores no verán. Pero moi distinto é o seseo suave, continuo da neve ó caer. É un ruído case imperceptible pero que o invade todo e que se oe por tódalas partes.

Cando o silencio da noite chega a aldea, aumenta o seseo e, se fai algo de vento, a neve atravesa os cristais lañados , pasa a traveso das paredes das casas feitas con pedra miúda e vaise amoreando dentro delas. Este seseo só é interumpido polos ouveos dos cans. Ladra o can do veciño, respóndelle o de máis alá, ata que un coro de máis de sesenta cans atordan ós pobres dormentes. Nos intervalos da serenata, o seseo é continuo, incansable.

Ás veces, os cans calan de súpeto. Entón o silencio co seseo de fondo é impresionante. Xa sabémo-lo motivo: é o lobo que anda pola aldea en procura dun bocado.

As cortes das vacas, ovellas e porcos están ben pechadas e non hai maneira de que o lobo poida facer o seu menú. Entón busca un bocado máis doado: un par de cans. É curioso que os cans, ó vérense atacados polo lobo, non foxen, non se laian, parece como se quedasen paralizados polo terror. Ó día seguinte os rapaces traen a nova á escola: o lobo comeu o can de Xe de Orosa e o de María a Moina. Na aldea xa é moi coñecido o silencio dos cans: anda o lobo de caza.

Lémbrome dunha vez que baixou o lobo a aldea. Ó día seguinte as súas pisadas estaban marcadas arredor da miña casa e chegaban ata a porta, que por certo estaba sen pechar, sempre durmía con ela aberta.

Non é certo que o lobo ataque ó home sen máis. O lobo anda á súa vida e ataca só aquilo que poida formar parte do seu menú. Pero hai unha excepción. Se unha manada vai detrás de unha femia en celo, pobre do que tropece con eles porque esgázano. ¿Será que consideren o home coma un pretendente máis que vai tamén tras a femia en celo?

As conversas

Durante os dous anos que estiven destinado nesta parroquia dispoñía de tempo para todo. Despois de cumprir cos meus deberes profesionais, de facer de médico rural, poñendo inxeccións, facendo curas ou diagnosticando enfermidades de pronóstico doado e redactando algunha que outra escritura, aínda me quedaba tempo para parolar cos meus veciños.

Claro está que case todos eles eran xubilados e sen as forzas necesarias para desempeñar o traballo agrícola. Tódalas persoas útiles, homes, mulleres e rapaces dedicábanse ás duras tarefas do campo.

Polas tardes, sentados ao sol ou á sombra, segundo andase o día, falabamos das cousas da vida e das súas inquedanzas. Pero ao principio custoume traballo adaptarme a este tipo de conversa repousada, reflexiva, as veces cazurra, pero moi axustada e chea de contido. Eu estaba habituado a unha conversa rápida, áxil, a medias palabras. Pero para entrar de cheo no encanto das conversas destas xentes tiven que trocar de esquemas mentais e introducirme psicoloxicamente no desenvolvemento dos pensamentos expresados oralmente coa reflexión e pausas destes meus amigos. Cando fan unha pregunta leva moita miga, e cando dan unha resposta non ten volta.

Outra característica moi curiosa nestas xentes,  principalmente nos homes, era o sistema que tiñan de faceren preguntas; pero non lles levaba un sentido ou afán de curiosidade ou de ansia de saber, senón pola retranca de colleren ao mestre nunha falta de información ou de ignorancia na contestación da mesma.

Unha premisa constante neste tipo de preguntas, na que eles xa cavilaran moito tempo antes de facela, era: “Sr Mestre, vostede que é un home estudiado,  ¿poderíame dicir”?... e céibanche a pregunta da que por suposto coñecían a resposta. Eu contestaba como mellor podía pero deixaba tamén algo sen  contestar para que o meu amigo quedase satisfeito no seu orgullo, e os dous, compracidos.

A escola de Don Pedro

Neste episodio quero rescatar do esquecemento profesional a un mestre que, durante 45 anos, exerceu a súa profesión nunha escola mixta dunha maneira heroica e case en condicións infrahumanas na parroquia de Arnois, dentro do concello de A Estrada.

Chamábase don Pedro Brey Guerra. Era tío avó de Mariano Rajoy Brey, actual presidente do goberno. Dende o ano 1913 ata o 1958 do pasado século exerceu na escola mixta da dita parroquia ao mesmo tempo que a súa dona atendía tamén a escola mixta da Mota a tres quilómetros da súa casa.

As dúas fotos que aquí se expoñen son tan explícitas e tan cheas de información que sobran todos os comentario de texto.

               A ESTRADA RETRATADA

A primeira, diante dunha corte – perdón, diante da casa- escola- Oitenta e un cativiñas e cativiños retratados co mestre en pleno inverno. Boten unha ollada aos pés da primeira fila e as caras cheas de tristura e queimadas polo sol.

Eses mesmos rapaciños dentro do local-escola, na segunda foto. As nenas co pano á cabeza, por motivos culturais naquel tempo e con esa cara de impresionante inxenuidade as da primeira fila, con libros diante delas; libros que non saben ler e que tampouco abundaban naquel tempo. Usaban documentos vellos que o mestre pedía aos pais para practicar a lectura.

              A ESTRADA RETRATADA

Pensemos nas humidades propias deses invernos e no concerto de toses; roucas unhas, agudas outras. Pensemos tamén no pouco aire respirable con tantos rapaces, as emanacións dixestivas nun local case pechado nos duros invernos.

Neste ambiente, nestas condicións, desenrolou don Pedro a súa labor educativa. Seguimos pensando que os resultados deste ensino, por moito esforzo do mestre, serían cativeiros ou case nulos. Pois non. Ao longo da súa vida como mestre colleitou, polos seus méritos no ensino, o ingreso na “ORDEN DE ALFONSO X.

Para maior claridade informativa, copio textualmente un anaco do Boletín da Inspección de Pontevedra co informe da visita á escola no curso de 1921:

“...o ensino encóntrase en estado satisfactorio aínda que dificulte moito a labor do mestre o excesivo número de alumnos e as pésimas condicións do local... inservible para o obxecto, mal iluminado e con mala ventilación, sen patio de recreos nin lavabos nin retretes, cunha sola dependencia de 6,5x3,5x2,5. Cun presuposto total de 2.750 pesetas ao ano, incluído soldo do mestre. Cun número total de 130 alumnos matriculados, sistema mixto, de idades entre 8 e 12 anos; que teñen que recorrer camiñando desde a súa casa á escola 4 km de distancia e que asisten irregularmente á clase porque acoden nos labores do campo...”

Siga pensando, sufrido lector, nesta imaxe mal descrita polo autor; pero impresionante nos dous retratos que aquí se poñen e faga unha semblanza coa imaxe actual dunha escola: mesas individuais, cadernos con bolis para escribir ou debuxar, aparellos electrónicos como axuda. Locais ben iluminados , ventilados e con amplos espazos libres.

Dediquemos tamén un recordo á súa dona, doña Pura – Purificación Álvarez Rico- mestra tamén da escola mixta de A Mota, a tres Km da súa casa. Facía o recorrido nun burro cun cativiño no burro e outro na barriga, dos dez que trouxo a este mundo. Neste recorrido diario entre escola e vivenda facía referencia para as nais da zona coa frase: 

“Correde meniños, que xa pasou a mestra”

Manuela a Chorona

Na memoria colectiva das pequenas vilas gárdanse narracións, contos, relatos máis ou menos reais que ás veces son verdadeiras xoias literarias.

Cando alguén morre na aldea a xente acode para dá-lo pésame ós parentes con apertas de man e moito biquiño  “Deus a teña na gloria”, “Non chores, que está no ceo pedindo por todos vós”. Pero as bágoas de dor verdadeiro non se ven. Despois do enterro seguen coa rutina  dos traballos, coas súas ledicias e penas, compañeiras inseparables da vida cotiá.

O señor Agustín, nunha noite de inverno a carón do lume da lareira contábame cando el era aínda un picariño había a costume de chorarlle ós defuntos; había que lembrar as súas boas obras ou inventalas   se nas tivera  Por iso chamaban á chorona que  co seu exemplo, chorando, facía chorar a tódolos presentes. Chamábase  Manuela do Carballo, coñecida tamén por Manuela a Chorona. Tiña a Manuela un fillo de pai descoñecido, que era a súa alma , por el vivía, era a ledicia do seu corazón.

Chamábase Manuela a Chorona porque se dedicaba a ir ós enterros daquela bisbarra a chorar polos defuntos. Ela choraba tan ben que coas súas bágoas facía chorar a tódolos acompañantes do defunto.

Cos seus cincuenta anos cumpridos, toda vestida de loito e pano na cabeza que case lle tapaba os ollos, dicía tantas louvanzas do morto que daba gloria oíla. ¡Que ben falaba, que cousas tan bonitas dicía! Os parentes do defunto parecían ata satisfeitos de que morrera o pobriño para poderen escoitar tódalas louvanzas que saían dos beizos de Manuela. Tan ben choraba e tan ben falaba que deixaba admirados aos da comitiva  das virtudes que nunca souberan do defunto.

O primeiro que se facía cando había defunto nunha casa, antes de avisar ao cura, ir ao xulgado para arranxar os papeis ou chamar ao sancristán para tocar a morto, era chamar a Manuela a Chorona; o demais xa se arranxaría con máis vagar.

Unha vez foi a un enterro. Era inverno e chovía a mazo. Zorregaban os lóstregos e zoaba o vento cando saía o defunto da casa. Salmodiaba o crego os rezos de defuntos con voz cansa metido dentro dun inmenso paraugas. Mansiñamente ponse a camiñar a comitiva fúnebre. Ninguén fala. De súpeto comeza a Manuela coa súa laboura. Saíanlle os suspiros do fondo do seu peito, logo con queixumes e voz entrecortada comezou a pregoar as bondades  do defunto. Detense un pouco e chora, xeme, ergue as mans ó ceo, turra polos pelos con tal patetismo que ata aterrece ós acompañantes.

A xente do acompañamento non podía menos que chorar, choran homes e mulleres, pero choran esmorecidos coma se o mundo finara co defunto. Tantas bondades lle cargaron ao morto que o que non soubera nada máis, pensaría  que non iría para o cemiterio senón dereitiño para o ceo.

Un día, cando estaba coa súa laboura nun enterro, danlle a mala nova de que o seu filliño morrera afogado no Regueiro do Curro. Naquel mesmo intre deixou de chorar. Cos ollos aberto, sen dicir nin unha palabra, foise para a súa casa. As bágoas non saían dos seus ollos. A xente murmuraba dela, enchíana de aldraxes:  mala nai, fol de veleno, ¡qué entrañas tes ti que nin botas unha bágoa polo teu filliño!

Pobre Manela; era tanta a dor do seu corazón que nin o consolo das bágoas lle quedaba.

El Gasógeno

Retrocedamos en el tiempo; situémonos en los tres años que duró la guerra civil española y años posteriores y recordemos la angustiosa escasez de carburantes usados en vehículos a motor. El desmesurado consumo bélico de aquellos años que duró la guerra y la falta de divisas para adquirir este producto en países de origen dejaron el mercado nacional totalmente desabastecido.

Para paliar este desajuste se recurrió al gasógeno o gas-pobre, descubierto en Alemania hacía ya algunos años. Este gas era generado por la combustión incompleta de carbón vegetal, madera o restos maderables en calderas especiales pero con una potencia energética mucho menor que los carburantes clásicos.

En los vehículos colocaban estas calderas en su parte trasera a modo de antiestética joroba y se modificaba el sistema de admisión del motor para adaptar al combustible gaseoso. Claro que había que recurrir a marchas cortas para reforzar la potencia del motor.

Todos estos coches que por aquel tiempo circulaban por la villita de Cesures con su voluminosa joroba, me traen recuerdos, todavía adolescente y me dan pie para relatar nuestras proezas deportivas. Este narrador era el portero oficial del equipo de fútbol de la villa. En nuestros desplazamientos para jugar en Caldas, Moraña y otras villas cercanas, los hacíamos en la camioneta de Zabala, con su joroba trasera, por supuesto, cómodamente sentados en la plataforma de carga y a veces colgados en la misma Así íbamos los once jugadores, suplentes y unos veinte aficionados. No había entonces problemas de control de tráfico.

En las cuestas de fuerte pendiente, el motor del coche se ahogaba con el esfuerzo y casi se paraba. Ya contábamos con este problema; bajábamos diez de nosotros y cooperábamos con el gasógeno empujando la camioneta hasta la cima de la cuesta.

Durante la época de frutas maduras, mientras este vehículo de Zabala subía renqueante las cuestas, nos sobraba tiempo para bajar de la camioneta, robar la fruta de los árboles de la orilla y volver a subir terminada la pendiente.

Entre nosotros era habitual contemplar el paso de los coches por la carretera contabilizando los que llevaban chepa y los que consumían carburante líquido. En esta especie de estadística eran mayoría los que mostraban ese bulto en la parte posterior. También se podían distinguir por tubo de escape pues los del gas pobre tenían un sonido un poco más opaco.

¡Tiempos aquellos, qué lejos quedáis!

El acordeón de Mario

Recuerdo también con entrañable emoción a Mario, un vecino, creo que de Campaña-Cordeiro, que todos los domingos y durante las fiestas de Carnaval, Navidades y otros festivos, se unía a nuestra pandilla con su acordeón y recorríamos, a veces hasta altas horas de la madrugada, las calles de Cesures cantando a modo de serenata en las ventanas donde suponíamos que dormía alguna moza y alguna que otra mujer  no tan moza y que no tuviera compromisos a quien no le gustase nuestra canción.

             Foto: Blog Felipe Benítez Reyes

En este modo de pasarlo bien nos tenemos llevado muchas satisfacciones pues a veces una mano asomaba al balcón y nos saludaba y daba las gracias por nuestra actuación. Nosotros ya nos conformábamos con este pequeño gesto de amabilidad pues no pretendíamos otra cosa.

En otras ocasiones no estaba la masa para bollos;¸quiero decir que no aceptaban esta elegante y pacífica manera de saludar a una beldad y la respuesta más suave era el silencio cuando no, nos soltaban un perro o nos echaban un jarro de agua fría, desde luego, sobre nuestras cabezas.

A cada una de las mozas que visitábamos le dedicábamos una canción especial a tono con las circunstancias personales pero siempre con la misma melodía en si bemol.

Recuerdo que nuestra letra preferida y que dedicábamos especialmente a las solteronas, era:

Adelita – o el nombre de la homenajeada /

Adelita sale al balcón/

que te estoy esperando aquí/

para darte la serenata/

sólo, sólo para ti.

Y así, después de recorrer  y cantar a pie de las ventanas de varias mozas y casi afónicos de tanto cantar desafinado, Mario guardaba su acordeón y los demás de la pandilla nos dispersábamos para recogernos en nuestras respectivas casas.

El mismo Mario, los sábados al anochecer se colocaba en un lugar abrigado de su parroquia y empezaba con su acordeón. Poco a poco se iban juntando mozas y mozos y se formaba un bailongo del que siempre se sacaba unas pesetillas.

Durante los días laborables de la semana cambiaba el acordeón por la cuerda de las vacas o el mango del arado para trabajar como jornalero pues el acordeón no le daba apenas ni para vicios.

                    

A mata do porco

Un pobo tan illado como é este, situado no interior da provincia de Ourense, a dúas hora de camiño da estrada máis próxima e a máis de mil metros de altitude, ten necesariamente que montar unha economía baseada nos seus propios recursos.

O liño é a materia prima de toda roupa interior. Os cereais, as legumes e a carne de porco abastecen a despensa dos meus amigos desta parroquia

A mata do porco faise unha vez ó ano, polo mes de decembro. Como en moitas casas galegas esta faena da mata está chea de ritualismos con certas pautas de conduta que máis ben semellan cerimonias carecendo moitas delas do sentido práctico de traballo.

O día da matanza, todos os que participan nesta faena, toman un abundante almorzo con carne cocida, pero que sexa carne do ano pois sería unha vergoña que non tivesen reserva de carne vella.

Xa todo preparado empezan a mata dos porcos, que poden ser ata tres ou catro. Iso depende da riqueza da casa. Mentres tanto as mulleres xa están dispostas para recolle-lo sangue, desfacer e limpa-las tripas e poñer auga ó lume na pota máis grande cunha ducia de chourizos, patacas, fabas e carne vella.

Os porcos, chamúscanse e barbéanse para que no lle quede pelo. Escollen dous dos máis gordos para abrilos en primeiro lugar, sácanlle as papadas, que poden pesar ata cinco quilos só de touciño e métenos na ola do caldo.

Tiven a “sorte” - así, entre comiñas - de ser invitado ó xantar dunha mata. Un taboleiro grande facía de mesa.

Xa todos sentados, traballadores e invitados; o primeiro que poñen na mesa é unha bandexa moi grande e moi fonda coas dúas papadas que xa coceran na ola do caldo. Papadas graxentas, cimbreantes coma dous grandes flans; no fondo da bandexa dous dedos de graxa branca, espesa. Cada un dos comensais saca a súa navalla e corta xenerosos anacos de papada que poñen nas súas rabadas de pan de centeo que fan de prato.

Á miña carón estaba o meu amigo Sr. Agustín, veciño de porta, que, cos seus oitenta e tres anos, corta tamén un bo anaco para o seu pan. Vai cortando coa navalla e metendo na boca anacos máis pequenos que apenas lle caben e coas enxivas desdentadas vainos mastigando. A graxa saíalle da boca e esvaraba polo beizos ata caerlle no pan que facía de prato onde se callaba no intre. Vendo e padecendo este espectáculo do Sr. Agustín e de case tódolos demais, entráronme tales náuseas que tiven que dar unha desculpa e saír correndo. O meu estómago, ó non ter nada que botar, deume tales afogos que estiven tres días ser probar bocado.

Ó día seguinte, despois de te-los porcos pendurados toda a noite, proceden a escuartexalos pero só coa xente da casa. Troncean as cacheiras e os ósos de soán. As dúas bandas que quedan de cada porco, cos xamóns e lacóns incluídos, póñenas enriba dunha mesa botándolle unhas areíñas de sal entre banda e banda e así os teñen ata oito días. Despois de salgados son pendurados na lareira e... a comer delas todo o ano pero con moito tino de deixar carne vella para a mata do ano que ven.

Ó cabo duns días a cociña da casa onde se fixo a mata ten todo o teito da cociña tapizado de androias, chourizos, morcillas, e unhas cantas bandas enteiras de porco penduradas.