miércoles, 29 de julio de 2015

La Virgen de Gundián

Como siempre, situamos nuestros relatos en épocas anteriores a los años cincuenta del pasado siglo cuando el índice de natalidad estaba sobre los seis hijos por matrimonio y con la considerable mortandad infantil, tanto, que gran parte del espacio útil de los cementerios estaba ocupado por las lápidas de los angelitos.

Esta situación era provocada por el desconocimiento de las técnicas de planificación familiar y porque además era un deber tener más hijos para el cielo. A este desconocimiento había que añadirle la absoluta falta de higiene, la ausencia de atención médica y una inadecuada alimentación. Toda esta mezcolanza de faltas, ausencias y desconocimientos daban lugar a una serie de enfermedades infantiles que describo con su nomenclatura original gallega, Enfermedades de diagnóstico impreciso pero de sintomatología conocidos: o asombramento, o mal de ollo, o mal cativeiro, o mal do aire, o anjanido, o meijallo, o sarampelo, as papeiras, as vixijas, a tirisia… todas ellas a la que las madres buscaban remedio fuera del ámbito de la medicina clásica.


En un rincón de la parroquia de San Miguel de Castro, a orillas del Ulla, debajo del viaducto, Santiago-Ourense, se venera una imagen de la Virgen en una capillita erigida en el siglo IX por los monjes de San Juan da Coba, al otro lado del río a la que la gente de toda esta comarca tiene desde tiempo inmemorial una arraigada creencia de que por su intercesión remedia todos estos males de la infancia.

Detallamos aquí los rituales a los que se sometía el niño el día de su celebración, cada ocho de septiembre. 

En primer lugar había que desnudar y bañar al niño con el agua de una fuente que mana por debajo de la capilla y ponerle ropa nueva. La usada debía ser tirada al monte cercano en donde otras madres muy necesitadas estaban ya esperando para recogerla. Había escenas muy curiosas cuando las madres querían bañar a sus hijos. Éstos, que no aceptaban este tipo de terapia y porque el agua estaba fría, intentaban escapar por el atrio totalmente desnudos y las madres corriendo detrás de ellos. 

Pero era impactante el otro ritual; el de aquellos niños que no lograban superar la enfermedad. Estos niños, antes de que ocupasen su lugar en el camposanto, eran usados como terapia contra el bocio, patología muy frecuente en la Galicia interior y que consistía en el crecimiento desmesurado del tiroides por la falta de yodo en la alimentación y por la ingesta de verduras, concretamente grelos. Estas legumbres contienen una sustancia química, la goitrina, que inhibe el metabolismo del yodo. En la comarca, esta patología tenía su propio nombre: "o lobo" y era mucho más frecuente en las mujeres. 

Estos pacientes afectados de bocio acudían a la casa del fallecido para hacer pasar por el bulto de su cuello una de las pequeñas manos del "difuntiño".

Pido perdón por este relato que puede parecer algo morboso pero las escenas que describo fueron realidad en otros tiempos.

sábado, 25 de julio de 2015

O baile de salón

Os mozos e mozas da aldea queren divertirse como é o desexo de toda a xente nova. Pero aquí non hai salón de baile coma na vila e teñen que arranxa-lo problema. A xuventude é xente de recursos. Nos domingos, durante as longas noites de inverno, conqueriron un “salón”, a espaciosa cociña de Manuela do Outeiro, e contrataron unha orquestra, a de Carme a Tobía
                           
Ó vi-la noitiña van chegando as mozas e pouco despois os mozos. Un ou dous candís de gas alumean malamente as negras paredes da cociña de Manuela. Fai a entrada solemne a Carme co seu instrumental: unha pandeireta. Non  hai presentación da orquestra nin do persoal da mesma. Óese un tamparratán, tamparrantán, tan tan, facendo un só moi suaviño ó principio  pero que vai aumentando de volume marcando un compas de pasodobre. Vanse acolando as parellas. Como hai máis mulleres, algunhas parellas son de mozas con mozas. Empeza entón Carme coa melodía e canta ó compás da pandeireta con voz aguda, chillona e sen modular:

“ O cura chamoume Rosa.
O cura chamoume Rosa, eu tamén lle respondín.
Sr Cura destas rosas, Sr Cura destas rosas non as hai no seu xardín...
Tamparrantán, tamparrantán, tan tan.”


E segue debullando a letra das coplas tan coñecidas da literatura popular galega. Coplas que reflicten todo o saber destas xentes, da súa vida social, da picaresca, dos traballos, das ledicias, das inquedanzas, das penas.

Cun áxil movemento de mans e o repenique dos dedos imprímelle un aire de pasodobre pero sempre coa mesma melodía: 

“Eu queríame casar.
Eu queríame casar, miña nai dime que é cedo.
Ela como está casada, ela como está casada, 
non sabe as ganas que eu teño.”

Fóra chove a mazo e o vento sacode as pólas dos carballos. Ata min chegan, moduladas polo vento as voces de Carme e o tamparrantán da pandeireta. Son case as once da noite cando a orquestra deixa de tocar. As mozas e mozos van saíndo parolando uns cos outros. Algunha nai está esperando á súa filla. Os mozos queren termina-la noite botando a partida na taberna de Xe de Orosa pero antes deixan uns patacóns na pandeireta de Carme, que ben merecido o ten. A propietaria do salón, Manuela do Outeiro, xa se da por ben pagada pois de cote vixía a súa filla pois o mozo non é de fiar.

Todo queda en silencio e soidade. A propietaria do salón vaise deitar que mañá é día de traballo. E así ata outro domingo. A noite vaise enfriando e as primeiras farrapas empezan a caer. Mañá seguro que aparecerá todo cuberto de neve.

miércoles, 22 de julio de 2015

A meiga do outeiro

Escenas presenciadas polo autor deste relato durante a súa estadía como mestre nunha escoliña no máis profundo da montaña ourensá a mediados do século XX. Escenas que nos levan a outros tempos, a outras culturas e a outras crenzas pero que aínda existían naqueles tempos. O que máis me admiraba era a súa respectuosa aceptación polas xentes do lugar coma se fora o espírito protector da parroquia.
                                                                                                                    

Era pola noitiña dun morno día de maio. Preto da aldea, na cima do Outeiro, estaba a Tía Manela a facer os seus rezos.


Tódolos días  ao anoitecer subía para o Outeiro e pregaba ós deuses  -así, en plural-  polos veciños, polos animais e pola demais facenda, polas colleitas e por todo o mundo en xeral. A primeira vez que a vin lembroume a silueta das ascetas en oración.

De xeonllos na laxe, os brazos alzados cara ao ceo e cunha voz moi aguda, ía debullando rezos que, a pesar de estar moi preto dela, non puiden descifrar. Palabras raras que me foi imposible identificar co galego, castelán ou latín. Na aldea tampouco sabían que oración rezaba e dicíanme que era analfabeta.

De vez en cando posteábase no chan, batía as mans contra a laxe, erguíase e trocando de orientación, volvía  outra vez coas mesmas cerimonias. Souben polos veciños a quén lle rezaba e por qué rezaba.

Parece ser que era unha obriga herdada de súa nai de rezar tódolos días polas persoas, animais e colleitas. Ela rezaba ós deuses todos do ceo, ós anxos bos e malos e a tódolos santos.

Na aldea tiñan moita fe nela pois libráraos de moitos males e perigos. Por suposto que na lista das obrigas da comunidade ela estaba liberada de prestar servizos pois xa levaba traballos dabondo.


Pasado algún tempo chegóuseme a facer familiar a silueta da meiga do Outeiro.

viernes, 17 de julio de 2015

A imaxe da Santa

Entre as crenzas relixiosas que teño observado, a que máis admiración me espertou foi a fe inxenua que os veciños tiñan nunha imaxe da Virxe que agora non me acorda a que advocación estaba dedicada.

A devandita imaxe tíñana colocada nunha fornela de madeira. Era igual que esas imaxes da Virxe ou dos santos que nesta terra a xente devota tena por quendas nas casas, ás que se lle rezaba, pedía grazas e botábaselle esmola. Só que estaba unicamente na casa de Xe de Orosa, situada no máis alto da aldea e con fiestras ós catro ventos.

O pobo tíñalle confiado a Xe de Orosa a misión de coloca-la imaxe na fiestra por onde se acercaba unha tormenta. A familia era moi meticulosa nesta tarefa e ó mesmo tempo era para eles unha obriga inescusable, por este motivo a súa casa quedaba libre dos servizos que os veciños prestaban á comunidade.

Para que colocaban esa imaxe cando ameazaba tormenta?... Pois moi sinxelo: Dicían que a Virxe facía o milagre de desface-la tormenta cando esta caía sobre a aldea, sendo así que en lugar de lostregar, tronar e sarabiar, todo quedaba en choiva máis ou menos forte. Para eles era a cousa máis natural do mundo e tíñano por un fenómeno máis que estaba mediatizado e regulado pola Virxe a través da súa imaxe.


A cousa sucedía así: ó acercarse unha tormenta, ou cando estaba xa sobre a aldea, as portiñas da fornela pechábanse milagrosamente e a vela que estaba ó lado non se apagaba por moi forte que soprase o vento. Como dixen antes, todo quedaba en choiva sen causar outros danos.

Na miña estancia, durante dous anos na aldea, ocorreu de todo: temporais de choiva e de neve, treboadas de lóstregos e tronos, sarabias que rompían as lousas dos tellados e campos arrasados polo pedrazo. Non sei cal foi a causa deste fallo, se foi a Virxe, se foi Xosé de Orosa que se esqueceu de poñe-la imaxe na fiestra adecuada cara á tormenta. Nunca cheguei a indagalo.

Unha vez fixen comentarios sobre a inxenuidade destas crenzas do pobo. Por mor das miñas manifestacións tiven problemas de convivencia con eles e sobre todo a inimizade eterna de Xe de Orosa.

Desta experiencia aprendín a non meterme nunca coas costumes ou crenzas das xentes e dos pobos, pois ninguén está en posesión da verdade e cada cal ten dereito a pensar como lle apeteza. A min tocábame non ferir esas crenzas e respectalas aínda que non as compartise.

miércoles, 15 de julio de 2015

El primer salón de cine

Sabemos del poder evocador de los sonidos, de los ruidos  y como atraen recuerdos que se creían perdidos para siempre. Pero, a mi juicio, todavía tienen más poder evocador los olores.

Con estos recuerdos de aromas y sonidos quiero entrar en situaciones y lugares del pasado cesureño para tratar el tema del salón de cine. En ellas se exhibían acróbatas, ilusionistas, cómicos que hacían las delicias del público. A veces traían un rollo con un resto de alguna película antigua que proyectaban sobre una pantalla de tela. El “operador” accionaba a mano el rollo mediante una manivela y relataba a viva voz el desarrollo de la misma.

En esta villita, cerca de la estación del ferrocarril había un gran local en los años 35/40 que estaba dedicado a salón de cine. Allí se pasaban películas de cine; mudas, por supuesto.

Recuerdo todavía ese ambiente. Creo que la entrada costaba dos patacones y el tema de la película era siempre del tipo del Oeste americano, con tiros, policías a caballo persiguiendo a los ladrones. También abundaban las clásicas de Charlot con sus gesticulantes  movimientos.

Antes de empezar la película y durante los numerosos descansos, unas mujeres vendían libremente naranjas por los pasillos, de esas naranjas propias de este clima, muy ácidas pero extremadamente olorosas. Fue este aroma el que me quedó grabado para siempre y cada vez que se monda una de estas naranjas, vuelven a mí aquellas escenas de hace muchísimos años.


Recuerdo que a los niños nos mandaban para las primeras filas pero corríamos por los pasillos como si fuese  el recreo de la escuela.

Si la película tardaba en empezar, todos los niños y los mayores incluidos, gritábamos: ¡Qué se empiece, que se empiece, que se empiece!, dando patadas en el suelo produciendo un ruido atronador hasta que se apagaba la luz y se iluminaba la pantalla.

Durante el desarrollo de la película, todo el público asistente, especialmente los niños, seguíamos con griterío las incidencias  de la misma insultando a los malos y aplaudiendo a los valientes policías que salvaban a los buenos.

Había frecuentes apagones de luz… la hecatombe. El conserje-revisor era incapaz de calmar los ánimos hasta que de nuevo se reanudaba el suministro y continuaba la película. ¡Qué películas aquellas!

viernes, 10 de julio de 2015

O Boticario

Este pobo pertence ó concello de A Veiga, seiscentos metros máis abaixo. Alí ía algún día de feira. Dúas horas a pé ou unha a cabalo. Se o tempo era bo e os días grandes quedábame conversando con meu amigo o boticario. Gustáballe moito parolar mentres a súa muller despachaba algún que outro xarope na tenda. Teño pasado tardes moi gratas escoitando os seus contos, historias, anécdotas que reflectían o saber popular daquelas terras, da súa cultura, das súas inquedanzas.Quero poñer aquí só un conto que ten relación coa súa profesión de boticario.

Hai moitos anos eran os boticarios os que preparaban os medicamentos seguindo as instrucións dunha receita que médico lles daba ós enfermos. Mesturas de herbas e pos que o boticario collía duns botes moi bonitos que estaban colocados nunhas álcenas. Imos pois contar o que lle sucedeu a Don Manuel, o pai do boticario.
              Farmacia de Baltar (Padrón)

Un paciente preséntalle unha receita para que preparase un medicamento a base de sales mercuriais para unha enfermidade dun mal vergoñoso. Era ben sabido polos boticarios que as sales mercuriais son moi malas de mesturar. Don Manuel, por comodidade ou por preguiza, chamou ó rapaz da criada para que remexera no matraz as devanditas sales.

- Mira Xosé - dille o boticario - ti dálle e remexe ben ata que eu che avise.

Foise para a trasbotica a segui-la partida de tute que tiña comezada co crego e co mestre da vila.

Despois dun anaco chega o rapaz preguntando:

- Don Manuel, ¿xa estará esta mestura? –preguntou o rapaz despois dun anaco.

O boticario, para que non lle dese a lata, díxolle que debía remexela ata que cheirase a allo.

O rapaz, con novos folgos, voltou para a adega e, dálle que dálle e remexe que remexe, pero...de cheiro a allo, nada. A súa nai, que andaba a voltas coa limpeza da casa, preguntoulle por que lle daba tanta remexedura a esa mestura. O rapaz, desconsolado, contoulle a historia do allo.

- Cala, home, cala - dille a súa nai - que iso é moi doado, Agarda un pouco que agora cho arranxo , xa verás ti que axiña rematas. 

Foi á cociña e botou un dente de allo no matraz sen que o seu fillo se decatara.

Este, con máis ánimos que nunca, voltou á remexedura e, naturalmente, empezou a mestura co cheiro do allo. 

- Don Manuel, Don Manuel, isto xa está preparado, mire como cheira a allo -Correu entón moi ledo o rapaz coa nova a Don Manuel

O boticario colle o matraz, ponse a cheiralo con calma e, decatándose da xogada da criada, dille ó rapaz:

- Moi ben, rapaz, isto xa case está preparado, só falta un pouquiño. Ti agora remexe ben forte ata que deixe de cheirar a allo e -mirando para a nai, continuou- se te cansas que che axude túa nai.

domingo, 5 de julio de 2015

A Banda de música do Silleiro



A Comisión de Festas  da Virxe dos Aflixidos contratou a banda do Silleiro para tocar na festa da súa  Patroa. O trato era que, pola mañá darían un pasarrúas  ata a casa do Sr. Cura; na misa tocarían o himno galego no momento da consagración. Despois da misa, o tradicional concerto na carballeira e pola tarde festa rachada de música bailable para rematar antes da noite pecha para que as mozas poideran voltar ás súas casas sendo aínda de día. Non estaba ben visto que as mociñas andivesen por eses mundos de Deus sen que a luz do día as protexera contra aproveitados e malas linguas.

Pero a Comisión de Festas non quería unha charanga, quería honrar a súa Santa cunha banda completa de vintecinco números.

Mal como pudo o director foi buscando entre os homes da aldea aqueles que podían tocar un instrumento e ó mismo tempo conquireu traxes para estes números. Pero faltaba un para completar o equipo completo de vintecinco.

Lembrouse entón de Xé de Orosa, rapazote de vinte anos que se adicaba a carreteiro desde neno. Doulle un traxe completo e púxolle na man un bombardino e antes de empeza-la festa explicoulle o que debía facer.

- Ti tes que facer que soplas coma os demais; de vez en cando volteas o instrumento, daslle ás teclas remedando que baldeiras o cuspe  pero que nunca saila nin una sola nota do bombardino, senón escarállote.

Todo foi ben durante o pasarúas e na igrexa. A banda do Silleiro soaba ben e os silencios de Xé soaban aínda mellor.

Chega a hora do concerto

Empeza a banda con pezas de música  clásica para iren pasando a compases galegos máis movidos e máis sinxelos.


A xente aplaudía ó remate de cada peza e o noso amigo Xé de Orosa botaba o peito para adiante coma se fora o mellor número de conxunto. Co bombardino pegado ós beizos, as meixelas hinchadas e co seu corpo levando os diferentes compases da peza.  Cos ollos en blanco miraba fixamente para a partitura. Nas pausas, voltaba o instrumento e tecleaba rápidamente simulando o baldeirado da saliba.

Os festeiros que escoitaban o concerto felicitaban  á Comisión polo acerto de contratar unha boa banda.

Entre estes festeiros estaba un invitado de fóra, deses que lles gosta escoitar música aínda que nada entendan, deses que se meten dentro do conxunto e seguen coas mans os compases da peza e van entonando coa voz os diversos aires.

Cando ve ó mozo do bombardino seguindo co seu corpo os compases da partitura, gustoulle o xeito e púxose  ó seu caron para escoitalo mellor.

Aquí empezaron os problemas de Xé

 Os silencios do seu bombardino ían descubrir o engano. O aficionado acercouse ó instrumento e puxo o oído na súa campá.

Pero o noso amigo Xé era home de recursos. A peza que estaban tocando era un pasodoble galego  ós que se lle pode acomoda-la letra de calquer copla.

Cando o sufrido Xé se encontru co mirón e escoitón pegado ó bombardino apreta a boquilla contra os beizos, hincha as meixelas e ponse a cantar cos beizos moi apretados: “eu queríame casar, miña nai dime que é cedo...”

A banda sonora –Quero decir, os demais músicos– atacan con forza os compase da melodía e Xé fai soar tamén o seu bombardino, é  decir, os seus beizos con outra copla: “o cura chamoume Rosa, eu tamén lle respondín...”

O Sr festeiro que estaba escoitando en actitude moi concentrada ó noso músico facía xestos de asentemento e aprobación e seguía  decote co oído achegado ó instrumento.

Terminado o concerto todos voltan para as súas casas onde lles espera un bo xantar, deses xantares abondosos que queren facer esquecer a fame acumulada durante o ano.

Xa pola tarde, cando empeza a música bailable e durante un descanso dos músicos, o noso mirón e escoitón busca ó director da banda para felicitalo e dunha maneira especial faille referencia a ese número do bombardino que estivo escoltando durante todo o concerto do mediodía.
                  
- Nunca oín –comentáballe o aficionado– poñerlle tanta emoción e realidade a unha peza musical. Tan ben interpretaba a partitura que ata facía falar ó instrumento.

O director, retranqueiro e socarrón él, dándose conta da inxenuidade do pobre aficionado, quixo remata-la faena e contestoulle con moita seriedade:

- Iso que ti dis é moi certo e xa vexo que tes bo oído; pero ten en conta que ese músico do bombardino é o mellor elemento que temos na banda e se nos faltase perdería moito o conxunto.

viernes, 3 de julio de 2015

Las lluvias de aquellos tiempos


El rio Ulla es, durante buena parte de su recorrido, la frontera natural entre las provincias de A Coruña y Pontevedra. Y cuando el rio se vuelve ancho, manso y sometido ya a las mareas del Atlántico, allí se encuentra Pontecesures. Mi pueblo de nacimiento. Recuerdo los veranos plácidos de temperaturas suaves y los baños en el rio. Pero los inviernos, ¡ah! aquellos inviernos.


Los recuerdos que van quedando en mi ya corta memoria de las lluvias que asolaban los inviernos cesureños durante mi niñez y adolescencia están llenos de imágenes de días y noches de continuas lluvias y persistentes vientos del vendaval. Recuerdo todavía el goteo continuo de la lluvia que se colaba por las tejas en mal estado e iba cayendo y golpeando monótonamente las tablas del fallado alterando el plácido y profundo  sueño que se tiene a estas edades.

Recuerdo también la imagen de la lluvia que caía en forma de cortinas blancas unas tras otras empujadas por el viento en ráfagas intermitentes. También las otras imágenes del tramo de la carretera general Coruña-Vigo  que atraviesa la villa.


La carretera en aquel tiempo tenía el piso de adoquín con la cara superior gastada por el continuo paso de los pocos coches y de los muchos carros de vaca con sus ruedas cubiertas con fleje de hierro.

Carretera con los desagües de las aguas de lluvia en mal estado por su falta de mantenimiento y el agua, en lugar de circular por los alcantarillados bajaba tumultuosamente por las cunetas invadiendo a veces hasta mitad de la calzada.

Los sufridos caminantes debían protegerse apresuradamente a cada paso de coches pues se exponía a sufrir un baño en chorro en una estación que no apetecía este tipo de aseo.

Recuerdo también los dos regatos que cruzan la carretera recogiendo las aguas de la parte alta del pueblo Siempre llevaban abundante agua en el verano y durante el invierno era frecuente que el paso subterráneo de la carretera no diera abasto y las aguas se desbordaba invadiendo la calzada.

El más cercano a mi recuerdo por estar al lado de mi casa paterna le llamaban o rejeiro de Gerardo que seguía su curso hacia su desagüe pasando por el Agro do Muiño en donde había un molino de agua hace muchos años, tantos que ni mis antecesores nunca supieron de su existencia.


Más abajo, en la actual calle de Rúa Nova, cruzaba otro regato igual de tumultuoso en invierno y con los mismos problemas de desbordamiento en épocas de intensas lluvias.

Estos dos rejeiros  conservan su cauce por donde discurría abundante agua. Ahora, ni en pleno invierno se ve circular apenas una pequeña corriente de agua.


También me recuerda los pobres vecinos de las partes altas de Cesures, los lugares de San Xulian, Condide Carreiras, A Toxa, en donde los caminos eran paso obligado de carros de vacas, de personas y principalmente de las aguas tumultuosas en invierno y su bajar manso en la época de estiaje.

Estos mismos recuerdos de las estaciones invernales también los tienen otras personas que relatan también sus impresiones. Un amigo de aquellos tiempos ,que en su vida profesional fue conductor del autobús de la empresa de transportes Castromil en la ruta Santiago-Vigo durante muchos años, me comentaba cuando hablábamos de aquellos tiempos  que recordaba los inviernos sentado en su vehículo conduciendo con una continua cortina de agua golpeando contra el cristal del parabrisas que impedía su visibilidad a pesar de las escobillas. Y así en viajes de ida y vuelta, y así un día tras otro durante casi todo el invierno.

Son tantos los recuerdos  de aquellos lluviosos inviernos que cuando dejo divagar mi memoria  hacia aquellas épocas, una única imagen me golpea insistentemente: la lluvia cayendo día y noche y día tras día.

Un recuerdo concreto del que doy fecha exacta y lugar: Enero de 1951. Estaba entonces este autor desempeñando el trabajo de Jefe de Fábrica en la fábrica de Conservas y Salazones Goday,SL.

Todo mes de diciembre había estado lloviendo intermitentemente. y así pasaron  los meses de enero, de febrero y marzo del siguiente año con solamente dos o tres días de sol. A veces venían lluvias torrenciales empujadas de vientos huracanados, otras, llovía mansamente días y días sin parar, con eses lluvias tan características en otros tiempos de Galicia. Situaciones deprimentes y propicias para provocar los típicos estados depresivos por la falta de luz solar.

Para mayor entendimiento del contenido de estas observaciones climáticas de otros tiempos tengo que aclarar que estos primeros informes son una especie de prólogo y guía para que quede más clara la idea central de este tema. Y vayamos con más informaciones concretas de épocas más remotas todavía en el tiempo, referidas a  las avenidas del río Ulla.